Уладзімір Караткевіч Залаты бог

Уладзіміру Калесніку

З цыкла "Казкі мора"

У старой былі дзівосныя вочы. Нават цяпер, запалыя, яны былі вялікія, нібы ў маладой… На палову аблічча. Мудрыя, усё разумеючыя і адначасова па-дзіцячаму разгубленыя і здзіўленыя, яны ззялі маладой, гарачай сінню… Можа, ад мора, на якое яна неадрыўна глядзела…

— Дзень добры, сіняе мора, — сказала яна. — Вось я і ўбачыла цябе. — І, схіліўшыся ў зямным паклоне, дакранулася рукою да мокрай галькі.

Шыпучая цёплая вада дакацілася да чорнай, пабітай зморшчынамі і вечнымі мазалямі рук і лізнула яе. І старая ўсміхнулася, такая цёплая і празрыстая была вада.

Сагнулася яна таксама надзіва лёгка. Як нявеста, калі яе вымушаюць збіраць рассыпаныя сваццяй на падлозе голкі: "Ці гнуткая ў стане?"

Яна стаяла, гледзячы на мора. Стаяла без стомы, прамая, уся ў чорным, з шалем, які звісаў з яе галавы, як вялізныя чорныя крылы. Стаяла пасля снядання, пасля абеду. Часам нават пасля вячэры.

Вусны яе няўлоўна ўсміхаліся, а мора шыпела і білася ля ног.

Быў канец верасня. Стаяла ласкавая цеплыня без спёкі. На курорце было мала народу. Будынкі стаялі ў засені парадзелых акацый напаўпустыя, сумнаватыя.

Начамі старая дрэнна спала. Патрэсквалі за акном сухія карычневыя струкі гледычый, уздыхала — недзе вельмі блізка — мора.

А ўдзень яна зноў ішла ад свайго двухпавярховага будынка да мора. Астатнія домікі курорта былі аднапавярховыя, хаваліся ў зарасцях і нагадвалі ёй вёску. Вось толькі кактусы, што дацвіталі між іх, ды мясістыя калючыя агавы ўраз разбівалі ўражанне.

"Альясы якія велічэзныя выраслі, — думала старая. — Вядома ж, не ў гаршку." А потым яна выходзіла на бераг, бачыла ў левым баку доўгі гарбаты мыс, то зеленаваты, то ліловы, то жоўты, бачыла направа вялікую цёмную гару, усю з дзікага каменю, а пасярэдзіне — сіняе мора, нібы крышталь чысцейшай вады, устаўлены ў іржавы, грубы пярсцёнак скал.

На дне ён, відаць, быў вельмі дакладна і нерухома падагнаны да аправы, гэты крышталь. Да самай маленькай трэшчынкі. А паверхняю ён гуляў, як той камень, што старая калісь бачыла ў пярсцёнку на руцэ ў настаўніцы: то ён табе як бэз, то як сліва, а то як ружовае сонейка.

— Тэкля Данілаўна, — падыходзіла да старой сястра-гаспадыня, — вы зараз на гадзінку якую прыселі б у шэзлонг… Гарачыня пачынаецца.

— Дзякуй, Ларысачка: Дзякуй, табе, донечка мая.

Ларыса з самай хвiлiны прыезду ўпадабала старую. Увесь час сачыла за ёй: каб не перагрэлася, каб ела, як трэба ў яе ўзросце, каб не стамлялася. Спрабавала адгаварыць ад экскурсii, але старая была трывалая i неяк па-харошаму цiкаўная добразычлiвай i прыхiльнай цiкаўнасцю да свету, якой вызначаюцца тыя, хто мала пабачыў у жыццi, але шмат перажыў.

— Не клапаціся, галубка, — казала яна Ларысе. — Нічога.

І сядала на першую лаўку аўтобуса. "Каб шырэй бачыць".

— Не стамляйцеся, бабуля.

— Як малая ты ў мяне, — аблiчча старой аж свяцiлася.

Яны смяялiся. А суседзi потым пыталi:

— Колькі ж вам год, маці?

— Семдзесят пяць, — адказвала яна.

— Ого!

— А што там "ого"! Жыць — жыла.

I, памаўчаўшы, дадала:

— Не нажылася… І не нажывуся…

На курорце было ўжо раскошна i пуставата. Зачынiлiся на зiму амаль ўсе кiёскi. Толькi "вiно", "кактэйлi" ды "чабурэкi" яшчэ гандлявалi. Выконвалi план.

Але мора дыхала па-ранейшаму цеплынёю, радасцю, шчасцем, летам. Толькi ў сiнiх ценях, што ляжалi на схiлах вялiкай гары, ды ў прыглушаных адценнях неба жыў, асеннi ўжо, ласкавы сум.

Яна гадзінамі стаяла на беразе. І глядзела. І не магла наглядзецца

У адзін з такіх дзён побач з ёю села маладая жанчына. Купальнік шчыльна абцягваў яе кволыя і пяшчотныя плечы, танюткую — пальцамі ахопіш — талію, моцныя і гнуткія клубы. На купальніку, якраз на высокіх маладых грудзях, дыхаў, плыў кудысь караблік пад блакітнымі ветразямі.

Жанчына закінула за спіну рукі, абаперлася імі, закінула назад галаву і апусціла зацістыя ногі ў ласкавую ваду. І вада, празрыстая, блакітна-зялёная, набягала на гэтыя ногі, рабіла іх бліскучымі, залатымі, усмоктвалася ў гальку і зноў наступала.

Аблічча было бясстраснае, з велікаватым ротам, роўным носам, вельмі доўгімі веямі. Нічога на ім не было, акрамя млявай насалоды ад цеплыні і салёных павеваў ветрыка.

Старая акiнула яе позiркам i зноў стала глядзець удалячынь. Жанчына ёй не спадабалася. Было ў гэтай дзiўнай стацi нешта нядобрае, халаднаватае, занадта ўпэўненае ў сабе. "Царыца, — падумала старая, — Толькi царам тваiм цяжкавата". Гэтая зусiм дзiўная, цалкам падсвядомая i iнстынктыўная непрыхiльнасць была такой раптоўнай, што старая нават трохi разгубiлася. Нiбы яны сустракалiся недзе ў другiм жыццi i там гэта жанчына нанесла ёй нейкi вялiкi боль, самы горшы, за якi нельга дараваць.

Яна зноў агледзела жанчыну i прызналася сабе, што побач з ёй сядзiць дзiва. Трэба было быць справядлiвай: за такою мужчыны iдуць, куды яна хоча. I не тое, каб яна была прыгожая, а так: Кожны з iх адчувае, самым запаветным, што вось яно, тое, што даводзiць да забыцця самога сябе. Прыйдзi, працягнi рукi — i нiчога ўжо больш не трэба.

Старая заплюшчыла вочы, села пад тэнт i сядзела так, нерухома.

— Вам, бабулечка, не трэба было сюды ехаць, — пачула яна занадта мiлагучны голас. — Спёка.

— Чаму гэта?

Яна ўбачыла шэрыя, халаднаватыя вочы суседкі, якія зараз былі… не, даволі добра ўдавалі прыхільную зацікаўленасць.

— Позна гэта вам, — адказала жанчына, — поўдзень.

Старая пакрыўдзілася:

— Лёгка ты гэта гаворыш, "позна". Я, любая, два гады толькі як рабіць скончыла, хай табе вядома будзе.

І дадала:

— Я ўсё жыццё марыла пра мора. Так што…

— Што, дзяцей няма? — шэрыя вочы глядзелі прыхільна і халаднавата. — Дапамагчы не было каму, што работалі?

— У мяне, любая, сын. Лепшы на свеце.

Іскрынку смеху ў вачах суседкі не заўважыў бы ніхто, акрамя яе.

— І грошай у мяне цяпер, магчыма, больш, чым у цябе.

Абрэзала:

— Ты, мабыць, гэтага не разумееш. Але зямля… зямлю кідаць нельга.

На гэтым размова скончылася. Старая пасля таго не завяла сабе знаёмых. Суседка не віталася з ёю, страціла цікавасць. Адна Ларыса ўвесь час займалася старой.

"Сакоча сабе і сакоча, — з пяшчотай думала старая. — Такая цацарачка, лялечка ты мая, дай табе бог шчасця, ды мужа добрага, ды дзетак".

…Народу было мала. Нейкія ваенныя, што з дня ў дзень вудзілі — і не вывуджвалі — рыбу, некалькі пісьменнікаў, дзяўчаты, якім да старой не было справы.

Пасябраваў з ёю толькі паджылы таўстун, Петра Мадэставіч, сівы, з дабрадушнай, да вушэй, дзіцячай усмешкай. У яго былі спадзістыя плечы, тлустыя