гаспадара Вітаўта Вялікага.
Гаворачы пра войны з Маскоўскім княствам, Я. Найдзюк толькі ўзгадаў вялікую перамогу беларускага войска ў 1514 г. над Оршай. Але ён пазнаёміў чытачоў з народнай беларускай песняй «Ой, у нядзельку параненька, узышло сонца хмарненька», у якой праслаўляліся беларускія ваяры на чале з гетманам Канстанцінам Астрожскім.
Адмоўна разглядаў Я. Найдзюк Люблінскую унію 1569 г., якая, на ягоную думку, моцна абмяжоўвала Вялікае Княства Літоўскае, але не ліквідавала яго дзяржаўнасці. У той жа час аўтар кнігі прызнаў, што Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г., складзены над рэдакцыяй канцлера Льва Сапегі, забяспечыў асновы беларускай дзяржаўнасці І правы беларускае мовы як урадавае мовы ў гаспадарстве. Шмат увагі ў кнізе Я. Найдзюка аддадзена беларускай культуры і дзейнасці Францішка Скарыны. Ён падкрэслівае, што канец XVI ст. справядліва называецца «залатой парой» старое беларускае культуры.
Даволі падрабязна аўтар разглядае палітычную і эканамічную гісторыю Беларусь ў XVII і XVIII стст., у тым ліку войны сярэдзіны XVII ст. Я. Найдзюк заўважыў, што беларускі магнат князь Януш Радзівіл спробаваў адрадзіць самастойнае Беларускае гаспадарства ў 1655 г., выступіўшы на баку Швецыі. Такую ж спробу пазней паўтарыў гетман Павел Сапега. Засяродзіў у вагу аўтар І на падзеях канца XVII ст., калі ўраду расійскай царыцы Кацярыны II праводзіў палітыку ўмяшання ва ўнутраныя справы Польшчы (як ён называв Рэч Паспалітую паводле старой дарэвалюцыйнай традыцыі), калі былі праведзеныя падзелы Рэчы Паспалітай і адбылося паўстанне на чале з ураджэнцам Беларусі Тадэвушам Касцюшкам. Падзелы Рэчы Паспалітай Я. Найдзюк разглядае як падзеі, што прывялі Беларусь з-пад польскага пад расійскае панаванне, а не як страту беларуска-літоўскай дзяржавай сваёй незалежнасці (як было на самай справе).
Далучэнне да Расіі, як лічыць аўтар кнігі, спрыяла дэнаныяналізацыйнай акцыі з двух бакоў: расійскага і польскага. Але яшчэ А. Цвікевіч даказаў, што ў першыя дзесяцігоддзі русіфікацыя не праводзілася, ішла паланізацыя беларусаў з дапамогай царскіх уладаў і толькі пасля паўстання 1831 г. пачалася шырокая кампанія русіфікацыі Беларусь.
Старанна Я. Найдзюк сабраў звесткі пра беларускую культуру ў XIX ст., пра паўстанне 1863 г. на Беларусь. Ён слушна заўважыў, што прычынай паражэння паўстання было не толькі тое, што расійская армія мела лічбавую перавагу, але галоўным чынам тое, што паўстанцы 1863 г. не мелі падтрымкі з боку сялянства. «Сяляне не толькі не дапамагалі паўстанцам,— зазначае аўтар,— але часта з імі змагаліся...» У кнізе Я. Найдзюка папулярна, але дакладна прасочана развіццё беларускага нацыянальнага руху ў канцы XIX — пачатку XX ст., сцісла даецца гісторыя тагачаснага адраджэння, нагадваецца дзейнасць братоў I. і А. Луцкевічаў і іншых адраджэнцаў.
Вельмі насычаны фактамі раздзел пра першую сусветную вайну, лютаўскую рэвалюцыю 1917 г. і новы ўздым беларускага нацыянальнага руху. Тут называюцца імёны беларускіх дзеячаў, прасочваецца дзейнасць беларускіх нацыянальных арганізацый з дакладнымі датамі і тэкстамі гістарычных ужо дакументаў, што робіць кнігу Я. Найдзюка вельмі каштоўнай. Асобнае месца тут упершыню займае гісторыя Слуцкага збройнага чыну ў лістападзе 1920 г. за незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. Я. Найдзюк распавядае пра Першую Беларускую нацыянальна-палітычную канферэнцыю ў Празе Чэшскай у верасні 1921 г. і пра яе дакументы.
У апошніх раздзелах аўтар таксама падрабязна разглядае становішча беларусаў у Заходняй Беларусь («пад Польшчай»), што яму было вельмі добра вядома, становішча ў БССР, дзе былі знішчаныя беларускія нацыянальныя дзеячы, а беларуская інтэлігенцыя, сяляне, усё насельніцтва панеслі вялікія людскія страты ад сталінскага тэрору. Вельмі цікавымі з'яўляюцца звесткі пра беларускі нацыянальны рух на эміграцыі — у Латвіі, Літве і ў іншых краінах.
Увогуле кніга Я. Найдзюка застаецца актуальнай у наш час, дзякуючы добраму падбору фактаў і аб'ектыўнасці выкладу іх.
Дадатак, складзены I. Касяком, мае ўжо характар не столькі сістэматычнага выкладу гістарычных фактаў, колькі хутчэй мемуараў. Нягледзячы на гэта, згаданы матэрыял таксама прадстаўляе вялікую цікавасць, бо перадае ў іншым выглядзе, чым да гэтага было, у храналагічнай паслядоўнасці гісторыю Беларусі перыяду нямецкай акупацыі 1941—1944 гг., больш падрабязна — пра дзейнасць беларускіх нацыянальных арганізацый з іх самастойнымі мэтамі цдраджэння беларускай дзяржаўнасці. Упершыню шматлікія чытачы змогуць прачытаць пра дзейнасць Другога Усебеларускага кангрэсу ў канцы чэрвеня 1944 г. у Менску, пра БКА, пра дзейнасць Беларускай Цэнтральнай Рады, у тым ліку ў Германіі ў 1944—1945 гг. Астатняя частка працы I. Касяка — гэта аповяд пра беларускі нацыянальны рух у эміграцыі пасля другой сусветнай вайны, пра яго арганізацыі. Усе гэтыя звесткі маюць вельмі важнае значэнне не толькі для навуковага вывучэння праблем беларускай эміграцыі на Захадзе, але і для шырокага азнаямлення чытачоў з зусім невядомымі фактамі, пра якія да апошняга часу амаль не пісалі ні гісторыкі, ні журналісты.
АНАТОЛЬ ГРЫЦКЕВІЧ, доктар гістарычных навук, прафесар
Менск, 12 ліпеня 1993 г.
(Footnotes)
* Пры апрацоўваньні гэтага разьдзелу шмат скарыстана з працы М. Шкялёнка «Крывія — Беларусь — Літва», друкаванай у часапісе «Раніца» ў Бэрліне ў 1941 г.
* Пры апрацаваньні гэтага разьдзелу асабліва былі выкарыстаныя працы М. Шкялёнка «Беларусь — Літва — Крывія» і А. Горнага «На захад і усход» друкаваныя у беларускай газэце «Раніца» у Бэрліне ў 1941—1942 гг.
* Пры апрацаваньні гэтага разьдзелу таксама былі выкарыстаны ў вялікай меры працы М. Шкялёнка «Беларусь — Літва — Крывія» і А. Горнага «На захад і ўсход», друкаваныя ў беларускай бэрлінскай газэце «Раніца»
* Знаны на Далекім Усходзе (асабліва ў Японіі) спосаб самагубства праз разрэзаньне жывата.абвінавачаньня бальшавікі не знайшлі, усё-ж-такі ўсіх арыштаваных засудзілі у канцэнтрацыйныя лягеры або на высылку ў далёкія краі, дзе бадай усе з часам і загінулі.
1 Цанава Л Всенародная партизанская война в Белоруссии против фашистских захватчиков Минск, 1951 Ч. 2 С. 884
2 Тамсама.
3 Тамсама. С. 885
4 Цанава Л. Всенародная партизанская война в Белоруссии против фашистских захватчиков Ч. 2. С. 689, 853
* United Nations Relief and Rehabilitation Administration
** International Refugee Organization.
(обратно)