Васіль. А я ведаў?! Першы раз у жыцці ананімку пісаў…
Ганна. А каня, кажа, мы яму і так дадзім… Бясплатна… Аформім як ветэрану. Варта было, кажа, з-за такога глупства шум на ўсю краіну падымаць…
Васіль. Так і сказаў?
Ганна. Ну…
Васіль. Дапякло! (Уздыхнуў.) Што ж рабіць? Я паміраць настроіўся…
Ганна. Кінь такое гаварыць! Не дражні яе!
Васіль. А чаго? Нараджацца ж ні ты, ні я не баяліся… А яе чаго баяцца? Што на дварэ?
Ганна. Развязло… Вецер сыры, са страхі цячэ…
Васіль (зусім іншым голасам). Адліга… Першая…
Ганна. Яшчэ прымарозіць…
Васіль (сам сабе). Усё! (Марудна-марудна пачынае падымацца, трымаючыся рукой за сэрца. Абапёрся на локаць. Паляжаў так, аддыхаўся. Потым яшчэ трохі. Яшчэ! Рука саслізнула — упаў на падушку. Ляжыць нерухома. І зноўку гэтак жа цяжка і марудна падымаецца. Сеў. Дрыжачай рукой узяў кружку, напіўся. Звесіў худыя босыя ногі ў белым.)
Ганна выходзіць з-за печы.
Ганна (уражана). Ці й та ты ашалеў?! Чаго ўскруціўся?! Васіль. Пайду на вуліцу, ветрам падыхаю… Ганна. Вядро прынясу — тут дыхай…
Васіль не адказаў. Толькі глядзіць. Па-мужчынску. Як гаспадар.
(Пакорліва і нават паспешліва прыносіць штаны, бубніць.) З парваным сэрцам на вуліцу яму захацелася… Доктарка вунь казала, каб ляжаў і не варушыўся… Давай памагу… Васіль. Сам. (Адзяваецца, нерашуча злазіць з палка. Выпрамляецца. Пастаяў, аддыхаўся. Зрабіў першы крок. Пайшоў па хаце. Зірнуў у акно.)
Чуваць капёж.
(Расчулена.) Капае… (Падышоў да жонкі.) Накінь мне кажух на плечы… Рукі цяжка падымаць…
Ганна апранае Васіля. Гастрыт падняў галаву, глядзіць.
Ганна. Давай я цябе выведу… Васіль. Сам… (Выходзіць.) Гастрыт. Ганна! Ганна. Га? Што, Мікіта? Гастрыт. Хадзі сюды.
Ганна падыходзіць.
(Паказвае рукой на дзверы.) Ты яму… яму не давай паміраць… Не пускай яго туды… Што хочаш рабі, сама заместа яго ляж, а не пускай. Ён тут павінен быць… Там яму няма чаго рабіць… Ганна. Ляжы ты, Мікіта, ляжы… Гастрыт. Прытуліся да мяне… Калі можаш… Ганна (сагнулася да яго, прытулілася, пагладзіла па валасах). Мікіта… Гастрыт. Лягчэй стала… Саўсім лёгка… Памятаеш, ты хадзіла ў Піліпа свайго дазволу прасіць… каб жыць з Васілём? Ганна. Ага… Гастрыт. Схадзі і яшчэ раз… На кладзішча… Ва ўсіх, хто там, прабачэння папрасі… За мяне… Сам не паспею… Сходзіш? Ганна. Добра, Мікіта, добра… Ты не… не трэба. Гастрыт. А лепей цяпер схадзі… Зараз ідзі… Ідзі, Ганна, а то я раней… Ідзі… Ганна. Добра, добра… Гастрыт. І скажы… Васілю скажы… каб… Ён ведае. Усё… Даруй… Ідзі…
Ганна спалохана падыходзіць да дзвярэй, але не выйшла, а толькі сцішылася ля парога. Гастрыт выпаўз з-пад коўдры, стаў на калені.
Дзе ты, хто ты, ці ёсць ты — не ведаю… Калі ёсць, на зямлю гэту ты мяне ўжо не пусціш… Я не слухаў цябе… І не пачуў… Дай здароўя Васілю… Ты на ім тут яшчэ і трымаешся… Калі б можна… Калі б другое жыццё… Я б… У мяне б нічога не было… Я здуру людзей жыць вучыў, а мне б дзяцей няньчыць, хлеб расціць і глядзець на Сонца… Гэта святое… Гэта ўсё… (Падымаецца, узлез на палок, знік за посцілкай.)
Ціхая-ціхая паўза.
Ганна (ледзь чутна). Мікіта… (Зразумела ўсё, усхліпнула.) А-а-а Божачкі-і-і… А Мікітухна-а-а…
Ляпнулі дзверы. Увайшоў Васіль. Ганна хуценька выцерла слёзы.
Васіль. Капае… Ужо не прымарозіць… Цёплы вецер наваліўся… Вясна за дзела ўзялася… Ганна. Ідзі ляж, Вася… На ложак, каля акна… Васіль. Няма калі разлежвацца… Гной хутка вывозіць… Каб з цёплым дажджом у зямлю… Развіднее — пайду за сваім канём… Ганна. Куды? У цябе ж сэрца… Васіль. Сэрцы ва ўсіх. А зямля не чакае… (Зірнуў на Ганну.) Што? Ганна. Ты толькі не хвалюйся… Табе нельга… Табе жыць, Вася, трэба… (Заплакала.) Васіль (ласкава, нават пяшчотна). Чаго ты? Ганна. Мікіта… памёр, здаецца…
Васіль узлез на палок. Зазірнуў за посцілку.
Васіль. Які сёння дзень? Ганна. Серада… Васіль. Што ж гэта ты, Мікіта, мой дзень заняў? Га? Значыць, у аўторак давядзецца… Ганна! Ганна. Што, Вася? Васіль (злазячы). За канём я ўсё-ткі пайду… А ты схадзі касцюм яму купі, бялізну, чаравікі, ну і на памінкі. Трэба па-добраму чалавека да Сонца адправіць. Ганна. Добра… Васіль. На пошце тэлеграмы дзецям адбі: так і так, бацька памёр… Прыязджайце… Адрасы ў яго кішэні… Ён казаў… Хату прыбяры… І яго, і нашу… І ката яго забяры да нас… Ганна. Ага… Васіль. Ну, а пра астатняе я са старшынёй дагаваруся… Ганна. Вася… Ён цябе памаліцца прасіў… Васіль. Добра. Ганна. Мне выйсці? Васіль. Нашто? Стой побач… Толькі ціха. Ганна. Добра.
Яны выйшлі ўперад. Спыніліся. Двое старых працаўнікоў зямлі нашай. Глядзяць у той бок, дзе кожную раніцу за іх доўгае жыццё ўзыходзіла сонца, каб асвятліць і сагрэць вечную зямлю.
Васіль (ціха і ўрачыста). Аджыў сваё чалавек… Прыйшла яго ноч… Прыйшоў наш вечар… Дзякуй вам, бацька-маці, што вы нас нарадзілі і вырасцілі… Дзякуй таму, хто дадумаўся Адама з Евай стварыць… Дзякуй, што яны род людскі па свеце пусцілі, ішло-ішло і да нас дайшло… І мы некалі вочы расплюшчылі і Сонца ўбачылі… Ні за адну, нават самую горкую, слязінку не наракаем на жыццё. Дзякуй за тое, што жылі, мучыліся, смяяліся, плакалі… Дай і нашым дзеткам цяпла і святла… Сагрэй іх… І ўратуй ты нас ад нашай чалавечай дурноты. Уратуй ты нас ад гэтага!!! Уратуй!!! Няхай ва ўсіх будзе шмат дзяцей… Можа, і нашы душы прыляцяць з Сонца і ў іх уселяцца… Сонейка, наша Сонейка — прачынайся! (Прыглядаецца, выходзіць уперад.) Ганна! Ідзе нехта! У вёску ідзе…
Ганна падыходзіць да яго. Стаяць, глядзяць. Чакаюць.
Ганна выходзіць з-за печы.
Ганна (уражана). Ці й та ты ашалеў?! Чаго ўскруціўся?! Васіль. Пайду на вуліцу, ветрам падыхаю… Ганна. Вядро прынясу — тут дыхай…
Васіль не адказаў. Толькі глядзіць. Па-мужчынску. Як гаспадар.
(Пакорліва і нават паспешліва прыносіць штаны, бубніць.) З парваным сэрцам на вуліцу яму захацелася… Доктарка вунь казала, каб ляжаў і не варушыўся… Давай памагу… Васіль. Сам. (Адзяваецца, нерашуча злазіць з палка. Выпрамляецца. Пастаяў, аддыхаўся. Зрабіў першы крок. Пайшоў па хаце. Зірнуў у акно.)
Чуваць капёж.
(Расчулена.) Капае… (Падышоў да жонкі.) Накінь мне кажух на плечы… Рукі цяжка падымаць…
Ганна апранае Васіля. Гастрыт падняў галаву, глядзіць.
Ганна. Давай я цябе выведу… Васіль. Сам… (Выходзіць.) Гастрыт. Ганна! Ганна. Га? Што, Мікіта? Гастрыт. Хадзі сюды.
Ганна падыходзіць.
(Паказвае рукой на дзверы.) Ты яму… яму не давай паміраць… Не пускай яго туды… Што хочаш рабі, сама заместа яго ляж, а не пускай. Ён тут павінен быць… Там яму няма чаго рабіць… Ганна. Ляжы ты, Мікіта, ляжы… Гастрыт. Прытуліся да мяне… Калі можаш… Ганна (сагнулася да яго, прытулілася, пагладзіла па валасах). Мікіта… Гастрыт. Лягчэй стала… Саўсім лёгка… Памятаеш, ты хадзіла ў Піліпа свайго дазволу прасіць… каб жыць з Васілём? Ганна. Ага… Гастрыт. Схадзі і яшчэ раз… На кладзішча… Ва ўсіх, хто там, прабачэння папрасі… За мяне… Сам не паспею… Сходзіш? Ганна. Добра, Мікіта, добра… Ты не… не трэба. Гастрыт. А лепей цяпер схадзі… Зараз ідзі… Ідзі, Ганна, а то я раней… Ідзі… Ганна. Добра, добра… Гастрыт. І скажы… Васілю скажы… каб… Ён ведае. Усё… Даруй… Ідзі…
Ганна спалохана падыходзіць да дзвярэй, але не выйшла, а толькі сцішылася ля парога. Гастрыт выпаўз з-пад коўдры, стаў на калені.
Дзе ты, хто ты, ці ёсць ты — не ведаю… Калі ёсць, на зямлю гэту ты мяне ўжо не пусціш… Я не слухаў цябе… І не пачуў… Дай здароўя Васілю… Ты на ім тут яшчэ і трымаешся… Калі б можна… Калі б другое жыццё… Я б… У мяне б нічога не было… Я здуру людзей жыць вучыў, а мне б дзяцей няньчыць, хлеб расціць і глядзець на Сонца… Гэта святое… Гэта ўсё… (Падымаецца, узлез на палок, знік за посцілкай.)
Ціхая-ціхая паўза.
Ганна (ледзь чутна). Мікіта… (Зразумела ўсё, усхліпнула.) А-а-а Божачкі-і-і… А Мікітухна-а-а…
Ляпнулі дзверы. Увайшоў Васіль. Ганна хуценька выцерла слёзы.
Васіль. Капае… Ужо не прымарозіць… Цёплы вецер наваліўся… Вясна за дзела ўзялася… Ганна. Ідзі ляж, Вася… На ложак, каля акна… Васіль. Няма калі разлежвацца… Гной хутка вывозіць… Каб з цёплым дажджом у зямлю… Развіднее — пайду за сваім канём… Ганна. Куды? У цябе ж сэрца… Васіль. Сэрцы ва ўсіх. А зямля не чакае… (Зірнуў на Ганну.) Што? Ганна. Ты толькі не хвалюйся… Табе нельга… Табе жыць, Вася, трэба… (Заплакала.) Васіль (ласкава, нават пяшчотна). Чаго ты? Ганна. Мікіта… памёр, здаецца…
Васіль узлез на палок. Зазірнуў за посцілку.
Васіль. Які сёння дзень? Ганна. Серада… Васіль. Што ж гэта ты, Мікіта, мой дзень заняў? Га? Значыць, у аўторак давядзецца… Ганна! Ганна. Што, Вася? Васіль (злазячы). За канём я ўсё-ткі пайду… А ты схадзі касцюм яму купі, бялізну, чаравікі, ну і на памінкі. Трэба па-добраму чалавека да Сонца адправіць. Ганна. Добра… Васіль. На пошце тэлеграмы дзецям адбі: так і так, бацька памёр… Прыязджайце… Адрасы ў яго кішэні… Ён казаў… Хату прыбяры… І яго, і нашу… І ката яго забяры да нас… Ганна. Ага… Васіль. Ну, а пра астатняе я са старшынёй дагаваруся… Ганна. Вася… Ён цябе памаліцца прасіў… Васіль. Добра. Ганна. Мне выйсці? Васіль. Нашто? Стой побач… Толькі ціха. Ганна. Добра.
Яны выйшлі ўперад. Спыніліся. Двое старых працаўнікоў зямлі нашай. Глядзяць у той бок, дзе кожную раніцу за іх доўгае жыццё ўзыходзіла сонца, каб асвятліць і сагрэць вечную зямлю.
Васіль (ціха і ўрачыста). Аджыў сваё чалавек… Прыйшла яго ноч… Прыйшоў наш вечар… Дзякуй вам, бацька-маці, што вы нас нарадзілі і вырасцілі… Дзякуй таму, хто дадумаўся Адама з Евай стварыць… Дзякуй, што яны род людскі па свеце пусцілі, ішло-ішло і да нас дайшло… І мы некалі вочы расплюшчылі і Сонца ўбачылі… Ні за адну, нават самую горкую, слязінку не наракаем на жыццё. Дзякуй за тое, што жылі, мучыліся, смяяліся, плакалі… Дай і нашым дзеткам цяпла і святла… Сагрэй іх… І ўратуй ты нас ад нашай чалавечай дурноты. Уратуй ты нас ад гэтага!!! Уратуй!!! Няхай ва ўсіх будзе шмат дзяцей… Можа, і нашы душы прыляцяць з Сонца і ў іх уселяцца… Сонейка, наша Сонейка — прачынайся! (Прыглядаецца, выходзіць уперад.) Ганна! Ідзе нехта! У вёску ідзе…
Ганна падыходзіць да яго. Стаяць, глядзяць. Чакаюць.