Генрык Сянкевіч Анёл

Замалёўка вясковага жыцьця

Пахаваўшы Калікставу, у гарадку Дзерышкураве адслужылі па ёй паніхіду, а пасьля паніхіды ў касьцёле засталося яшчэ некалькі старых, каб дасьпяваць псальмы. Было толькі чатыры гадзіны папоўдні, але ўзімку ў гэты час сонца ўжо сядае, і ў касьцёле было цёмна. Незвычайна вялікі алтар тануў у змроку; дзьве сьвечкі ледзьве гарэлі каля даразахавальніцы, і іх трапяткое полымя слаба асьвятляла залатыя дзьверцы і над імі ногі расьпятага на крыжы Збавіцеля, прабітыя велізарным цьвіком. Галоўка гэтага цьвіка вылучалася на алтары круглай бліскучай кропкай. Астатнія сьвечкі толькі што загасілі, і над імі віліся тоненькія струменьчыкі дыму, напаўняючы паветра чыста царкоўным пахам воску.

Ля падножжа алтара мітусіліся стары і хлопчык. Адзін падметаў, іншы сьцягваў палас з прыступак. У тыя хвіліны, калі бабы пераставалі сьпяваць, чутна было, як стары злосным шэптам лае хлопчыка і як аб занесеныя сьнегам вокны б'юцца вераб'і, якім халодна і галодна было на двары.

Жанчыны з малітоўнікамі сядзелі на лавах ля ўваходных дзьвярэй. Там было б яшчэ цямней, калі б ня некалькі сальных сьвечак, якія яны запалілі, каб палегчыць сабе чытаньне. Полымя адной сьвечкі даволі ясна асьвятляла пратэсу з малюнкам грэшнікаў, пякельнага полымя і чарцей, прымацаваную да стаячай наперадзе лавы. На іншых харугвах нельга было нічога разабраць.

Жанчыны, якія сядзелі на лавах, не сьпявалі, а мармыталі соннымі галасамі псальм, у якім увесь час паўтараліся словы:

Пануючы ў касьцёле прыцемак, пратэсы, якія тырчалі над лавамі, жоўтыя твары старых, палахліва міргаючыя агеньчыкі сьвечак — усё гэта выклікала панурае пачуцьцё і нават страх. Маркотная памінальная песьня толькі дапаўняла навакольны стан.

Часам жанчыны пераставалі сьпяваць; адна зь іх уставала з лавы і дрыготкім голасам гаварыла: «Багародзіца, дзева, радуйся». Астатнія падхоплівалі: «Госпад з табою…» Але паколькі ў той дзень пахавалі Калікставу, яны пасьля «Багародзіцы» дадавалі: «Царства нябеснае і вечны супакой падай, Госпадзі, спачыўшай рабе тваёй і ўчыні ёй вечную памяць».

Марыся, дачка Калікставай, сядзела на лаве побач з адной са старых. На сьвежую магілу яе маці ў тую хвіліну ціха падаў пухнаты снег, але дзяўчынцы было ўсяго дзесяць гадоў, і яна, здавалася, не ўсьведамляла ні сваёй згубы, ні той спагады, якую выклікала. Яе тварык зь велізарнымі блакітнымі вачамі быў па-дзіцячы ціхамірны і нават безуважны. На ім праступала толькі лёгкая цікаўнасьць — ня больш. Раскрыўшы рот, яна засяроджана глядзела на харугву, дзе былі намаляваныя грэшнікі ў пякельным агне, потым перавяла позірк у глыб касьцёла, потым на вокны, у якія біліся вераб'і.

Вочы яе глядзелі ўсе гэтак жа абыякава. Бабы між тым у дзесяты раз прыняліся мармытаць соннымі галасамі:

Дзяўчынка накручвала на палец пасмак сваіх сьветлых валасоў, заплеценых ззаду ў дзьве касічкі, тоненькія, як мышыныя хвосьцікі. Ёй, відаць, было сумна. Але раптам яе ўвагу прыцягнуў стары. Ён выйшаў на сярэдзіну касьцёла і стаў тузаць вузлаватую вяроўку, якая зьвісала са столі. Званіў ён па Калікставай, але рабіў гэта цалкам механічна, думаючы, мусіць, аб чымсьці сваім.

Звон гэты азначаў таксама, што вячэрняя служба скончана. Бабы, паўтарыўшы ў апошні раз сваю просьбу аб паданьні ім лёгкага скону, выйшлі з касьцёла на рынак. Адна зь іх вяла за руку Марысю.

— Кулікова, — спытала ў яе іншая, — што мяркуеце зь дзяўчынкай рабіць?

— А што зь ёй рабіць? Вось паедзе Войцэк Маргула, якога на пошту прыслалі, назад ў Ляшчынец, ён яе і захопіць. А то куды ж яе падзець?

— А ў Ляшчынцы што яна рабіць будзе?

— І-і, мілая! Ды тое ж, што і тут. Хай ужо ідзе, адкуль прыйшла. Глядзіш, і ў маёнтку прытуляць сірату, дазволяць пераначаваць у халопскай.

Размаўляючы так, ішлі яны праз рынкавую плошчу да карчмы. Прыцемак гусьцеў. Стаяла ціхае зімовае надвор'е; неба завалаклі хмары, і было сыра, пахла талым сьнегам. З дахаў падалі кроплі, плошчу пакрывала брудная мешаніна са сьнегу і саломы. У гарадку зь яго бездапаможнымі, аблезлымі хацінамі было гэтак жа маркотна, няўтульна, як і ў касьцёле. Сям-там у вокнах сьвяціліся агеньчыкі; дзённая мітусьня суцішылася, і толькі ў карчме катарынка грала аберэк.

Іграла яна, заклікаючы гасьцей. У карчме не было ні душы. Бабы ўвайшлі, выпілі гарэлкі. Кулікова і Марысе працягнула паўшклянкі з такімі словамі:

— На-вось, глыні. Сірата ты зараз, не відаць табе больш ласкі.

Слова «сірата» нагадала жанчынам сьмерць Калікставай.

— За вашае здароўе, Кулікова! Выпіце! — сказала Капусьцінская. — І-і, касаткі! Як яе паляруш-та схапіў, яна і слова сказаць не пасьпела. Ксёндз спавядаць прыйшоў, а яна ўжо халодная ляжыць.

Кулікова на гэта заўважыла:

— Я ўжо даўно гаварыла, што яна на ладан дыхае. Надоечы прыйшла яна да мяне ў нядзелю, я і кажу ёй: «Гэх, Калікстава, Калікстава, аддалі б вы лепш Марыську ў маёнтак». А яна адказвае: «Адна яна ў мяне на сьвеце, нікому я яе не аддам». А сама ў сьлёзы, відаць зьвялася ўся. Потым пайшла ў канцылярыю, да войта, паперы выправіць. Чатыры злотых і шэсьць грошай каштавала ёй тая папера. «Для дачушкі, кажа, ня шкода». І-і, касаткі! У яе ў тую пару вочы ўжо былі высалаплены, а пасьля сьмерці дык зусім выкаціліся. Хацелі іх закрыць, ды колькі не спрабавалі, нічога не атрымалася. Людзі казалі, што яна, маўляў, і памёрлая ўсё на дачку сваю глядзела.

— Вып'ем з гора яшчэ па чарцы!

Катарынка ўсё іграла плясавую. Жанчыны зьлёгку ап'янелі. Кулікова ўсё паўтарала жаласным голасам: «Бедная ты, бедная», а Капусьцінская ўзгадала свайго мужа-нябожчыка:

— Як паміраў ён, то ўжо так уздыхаў, так уздыхаў, так уздыхаў… — паўтарала яна і, расьцягваючы словы, мімаволі стала паўтараць іх нарасьпеў, у такт катарынцы, а потым і зусім перайшла на матыў аберэку і, падпёршы галаву рукою, засьпявала:

Але раптам моцна заплакала, кінула шэсьць грошай катарыншчыку і выпіла яшчэ гарэлкі. Кулікова таксама расчулілася, але яна выліла свае пачуцьці на Марысю:

— Не забудзь, сіротка, што сказаў табе пан ксёндз, калі мамку тваю ў зямлю зарывалі: азёл захоўвае цябе… — Тут яна раптам замоўкла і, зьдзіўленым поглядам паглядзеўшы вакол, зь незвычайнай энергіяй дадала:

— Гавару азёл — значыць, азёл!

Ніхто ёй не пярэчыў. Марыся, бездапаможна