Іван Шамякін Снежныя зімы Раман

І

Зубр стаяў пад старымі елкамі, камлі якіх абраслі сівым мохам. У гэтым глухім кутку пушчы ўсё першабытна замшэлае: елкі мелі такі выгляд, быццам прастаялі тысячу гадоў, старыя пні аплецены мохам, а пад імі ўсё струхлела. Рэдкія вываратні нагадваюць дагістарычных жывёлін. Таму, магчыма, уладар пушчы здаўся Антанюку яшчэ адным вываратнем. За дзень блукання па лесе напаткаў іх нямала, самых дзівосных па форме. А можа гэта таму, што глыбока задумаўся? У лесе заўсёды хораша думаецца. Лес супакойвае, разганяе трывогу, нервознасць. Часта ўжо здаралася, што непрыемнасці, якія ўчора яшчэ здаваліся амаль трагічнымі, пасля такой вось прагулкі па лесе і развагі пад шум дрэў ці пад шамаценне апалага лісця пад нагамі рабіліся дробязнымі, не вартымі сур’ёзных перажыванняў. Перад веліччу лесу, яго вечнасцю чалавечыя канфлікты, нягоды, турботы, асабліва цяперашнія — мірныя, набывалі зусім іншы сэнс. Так было паўтара гады назад, калі ён прыехаў сюды пасля таго, як яго, дужага, здаровага, паслалі на пенсію. Тады ён быў у роспачы. А пагуляў па пушчы — і на другі дзень адчуў, што хочацца пасмяяцца са свайго «гора».

Цяпер жа ніякіх непрыемнасцей не было. Ён прыехаў сюды проста адпачыць. А таму — ні пра што сур’ёзнае не думаў. Хіба толькі пра дзяцей. Заўсёдны яго клопат — дзеці. І аднак жа трохі не пацалаваўся з царом пушчы. Спыніўся за колькі крокаў, калі зубр павольна павярнуў галаву. Цяпер яны глядзелі адзін на аднаго, чалавек і звер.

Непрыемны халадок казытнуў па спіне. А што, калі зубр кінецца? Што рабіць? Страляць? Не маеш права. Ды і зарад не на такога звера. Раніцой адмовіўся ад палявання на дзікоў, на якое запрашаў дырэктар запаведніка. Зарады толькі на цецерука.

Уцякаць? Уявіў, як ён, стары чалавек, будзе бегчы, віхляючы паміж дрэў, прадзіраючыся праз малады калючы ельнік, каб схавацца. З іроніяй перанёс гэта на свае адносіны з людзьмі: «Ніколі ты, Іване, не ўцякаў ні ад якіх зуброў. Адступаць — адступаў. Перад мацнейшым, перад ворагам… ды яшчэ часам абыходзіў дурняў».

Дзень па-асенняму хмурны, таму пад шатамі елак амаль вячэрні паўзмрок, і немагчыма разгледзець зубравы вочы: што ў іх? Расказвалі егеры: такія быкі, што адбіваюцца ад статка, вядуць сябе шалёна — кідаюцца нечакана. Асабліва пакрыўджаныя дужэйшымі. Але гэты, здаецца, немалады. Поўсць на высокім хрыбце непрыгожа ўскудлачаная, брудна-бурая, а пад шыяй вісіць клоччам, як бывае вясной, калі звер ліняе. Але рогі па-маладому вострыя. Такі рог праткне наскрозь.

Вачэй не зводзіць — сочыць. Стаіць на дзіва нерухома, хаця б хвастом матлянуў, варухнуўся, пераступіў. Не. Быццам застыў. Да чаго рыхтуецца? Нападаць? Адступаць?

Чалавека ўсё-такі зразумець прасцей, чым звера. Таму ад чалавека лягчэй бараніцца, калі той нападае адкрыта, а не б’е ў спіну, знянацку. Бяда, што часта ўдар наносяць тады, калі яго зусім не чакаеш.

Іван Васільевіч падумаў, што зубры, якіх егеры кормяць, даглядаюць, прывыклі да чалавечага голасу, таму ласкава спытаў:

— І доўга мы з табой вось так стаяць будзем?

Зубр у адказ здрыгануўся і заплюшчыў вочы.

Не, агрэсіўнага намеру ў яго, здаецца, няма.

Можа звер захварэў? І знарок зашыўся ў гэты гушчар, каб памерці ў адзіноце?

«Трэба запомніць месца і сказаць егерам. — І тут жа падумаў пра сваё, чалавечае: — Але калі ты сапраўды забраўся сюды, каб памерці, я цябе разумею і, калі хочаш ведаць, нават зайздрошчу. Я хацеў бы таксама вось так… Тут. І адзін, І каб да апошняй хвіліны на нагах».

Недалёка, кварталы за два, нечакана заенчыў ганчак: натрапіў на звера. І адразу ж стрэлы — адзін… другі…

Тады зубр ускінуў галаву, чмыхнуў і грабянуў капытом мох.

Антанюк сам пасля дзівіўся са свайго спрыту. Кінуўся за першае дрэва. Адтуль нырнуў пад маладзенькія прыземістыя елкі, чапляючыся за голле стрэльбай, абдзіраючы твар, рукі. Добры крос гэтак зрабіў. Калі спыніўся, прыслухаўся, дык пачуў тупат не аднаго зубра, а, здалося, усёй пушчанскай чарады. Не адразу зразумеў, што гэта сэрца, так яно застукала: кроў біла ў галаву, ажно звінела ў вушах.

Зубра ж не чуваць. Пужнуў ад сябе назолу-чалавека і, пэўна, застаўся стаяць у сваёй велічнай адзіноце.

«Ну, вось, не хваліся, што ні ад якога зубра не ўцякаў. Прыйшлося, — з невясёлай іроніяй падумаў Іван Васільевіч. — Калі яго, д’ябла, ахоўвае закон, то што другое зробіш?! Трэба ўцякаць… Ад закона. Аднак сэрца… Што ж гэта ты, даражэнькае?»

Сэрца занепакоіла. Каб так задыхацца, прабегшы сотню метраў,— такога яшчэ не было. Летась на курорце ў горы пайшоў — дык з вялікай групы толькі трое, дзе ўсім разам было крыху больш год, чым яму аднаму, не адсталі. Але двое пасля вячэраць не здолелі «прыпаўзці». А ён, «папаша», — так «жаўтароцікі» звалі яго, — хоць бы што, танцаваць на пляцоўку пайшоў.

«Чаму ж ты так закалацілася? Ды не проста часціш, а як бы траіш, што той аўтарухавік, у якім сапсута адна Свяча. Якая там Свяча падгарэла? Спужаўся зубра? Ды не, здаецца, не вельмі».

Зубру захацелася адзіноты. Яму, Антанюку, учора таксама хацелася адзіноты. Каб паслухаць асенні лес — як падае апошняе лісце, як шамаціць пад нагамі… І паслухаць самога сябе. Толькі ў лесе гэта ўдаецца. І з раніцы ўвесь аддаўся лесу, яго журботнаму настрою. З ім гаварыў. З лесам. З людзьмі — ні з кім. Няма з кім. Аддаліліся ўсе тыя, з кім некалі спрачаўся, сварыўся, даводзіў сваё. Спрачаўся ў кабінетах, у залах і тут, у лесе, у думках, блукаючы адзін, як той зубр.

Цяпер поўная яснасць і поўны спакой. Але ў гэтым мала суцяшэння. Разумеў: наступае восень. «Отшумела роща золотая». Але, мабыць, адшумела. Што ж, Іване, ты няблага пашумеў. Ва ўсякім разе, перад дзецьмі не сорамна. Перад дзецьмі…

Хвілін колькі назад было жаданне забрацца глыбей у пушчу, недзе на першабытнай палянцы паміж векавых сосен раскласці маленькае цяпельца і да вечара сядзець, каб надоўга задаволіць прагу адзіноцтва, каб на цэлыя месяцы — да наступнага «прыступу» — насіць у сабе шум лесу і дыханне восені.

А тут раптам — пасля стрэчы з зубрам, ці што? — захацелася да людзей. Раней такое жаданне не з’яўлялася гэтак хутка. Пераход у новую стадыю старасці, ці што?

Іван Васільевіч здагадаўся, хто страляў. У пушчы можна страляць толькі з дазволу, а дазвол такі не кожнаму даецца. Яшчэ ўчора ўвечары ведаў, хто прыехаў сюды на кароткі адпачынак. Дырэктар запаведніка прапаноўваў далучыцца да гасцей.

— А то там адны тэарэтыкі, гаваруны, як наш сябра Будыка. Без цябе ды без мяне — а ў мяне заўтра справы — яны ногі заб’юць, а не дзіка.

— Не, брат, не той узровень, — ён, Антанюк, адказаў проста так, каб адмахнуцца ад паляўнічай спакусы і пабыць у