Янка Брыль МУШТУК I ПАПКА

Апавяданні, мініяцюры, маленькая сага

Падрыхтаванае на падставе: Янка Брыль, Муштук i папка. Апавяданні, мініяцюры, маленькая сага, — Мінск: Мастацкая літаратура, 2007. — 238 с. — (Бібліятэка школьніка).

Copyright © 2013 by Kamunikat.org

ДАСКАНАЛАСЦЬ МАЙСТРА

У багатым суквецці выдатных беларускіх пісьменнікаў XX стагоддзя Янка Брыль займае пачэснае месца. Ён пражыў 89 гадоў. На працягу шасці дзесяцігоддзяў з невялікім гакам ствараў мастадкія творы, многія з якіх сталі нашай бясспрэчнай класікай i знайшлі шырокае прызнанне ў вялікім свеце. Але нельга думаць, што жыццёвая i пісьменніцкая дарога Брыля ўсцілалася ружамі. Складаных, драматычных паваротаў на гэтай дарозе было шмат.

Нарадзіўся Іван Антонавіч Брыль 4 жніўня 1917 года ў сонечнай Адэсе. Ягоны бацька Антон Данілавіч меў сялянскія карані, але працаваў у Адэсе «правадніком першакласных вагонаў». Там прайшло ранняе дзяцінства Янкі Брыля. Ен быў самым малодшым у бацькоў, якія мелі ажно дзесяцера дзядей. Трое з ix памерлі малымі, астатнія павырасталі, але мелі розны лёс.

«Улетку дваццаць другога года бацька, знясілены двума наваратамі тыфусу, брушнога i зваротнага, паддаўся жончыным угаворам i вярнуўся з ёю i меншымі дзецьмі на сваю радзіму, у вёску Загор'е», размешчаную «паблізу ад Міра на Наваградчыне» (цяпер гэта Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці). «Тут гаспадарыла маці — Анастасія Іванаўна, да самай смерці Настуля, родам з суседняй вёсачкі Маласельцы, з працавітай, нябеднай сям'i»,— прыгадваў Янка Брыль у аўтабіяграфічным нарысе «Думы ў дарозе».

Зімой 1924 года Антон Данілавіч, «прастудзіўшыся ў лесе, злёг i памёр». Расціла трох самых малодшых хлопцаў (Колю, Міхася i Янку) ужо адна маці. Была яна дужая i па-сялянску цягавітая.

Калыскай пісьменніцкіх дум Янкі Брыля стала не Адэса, а Загор'е, a калі браць трошкі шырэй, дык Наваградчына. Яна пасля Рыжскага падзелу Беларусі адышла да палякаў.

У Загор'і Янка Брыль закончыў польскую пачатковую школу. Потым была сямігодка, таксама польская, у суседнім мястэчку Турэц. У 1931 годзе Брыль «паступіў у Наваградскую гімназію, але не змог там вучыцца з-за матэрыяльных абставін»,— адзначаў Уладзімір Калеснік, надзвычай таленавіты літаратар шырокага профілю i выдатны педагог, блізкі Брылёў сябра, яго сааўтар (разам з А. Адамовічам) па выдатнай дакументальнай кнізе «Я з вогненнай вёскі».

Давялося налягаць на самаадукацыю. «З чатырнаццаці год за сталага працуючы ў гаспадарцы, я многа чытаў, настойліва займаўся самаадукацыяй (нават i эсперанта вывучаў), многія ночы праседжваў над першымі творамі»,— прызнаваўся Янка Брыль.

Спачатку ён пісаў вершы. Адзін з ix у 1938 годзе паявіўся ў віленскім часопісе «Шлях моладзі». Гэта было першае выступленне Янкі Брыля ў друку. Але сапраўднага поспеху ён дасягнуў не ў вершаскладанні, a ў прозе, якую патроху пісаў з той пары, калі «не ўмеў яшчэ як след касіць».

Сапраўдным пачаткам сваёй літаратурнай працы Янка Брыль не раз называў «Марылю», апавяданне, пад якім стаіць падвойная дата: 1937-1943. Шліфавалася яно не толькі на паперы, але i ў думках, калі паперы пад рукамі не было i быць не магло. Так давялося рабіць, калі Брыль з марской пяхоты разгромленай польскай арміі трапіў у нямецкі палон, з якога ўцёк на радзіму i потым стаў партызанам.

У канчатковым выніку атрымаўся твор не проста змястоўны i глыбокі, а выдатны. Ствараючы вобразы Марылі i іншых персанажаў, пісьменнік ішоў ад жывога жыцця, абапіраўся на сваё веданне ix рэальных прататыпаў.

Былі свае прататыпы i ў дзейных асоб з апавяданняў «Маці», «Memento mori», «Надпіс на зрубе» i многіх іншых твораў Янкі Брыля. Ён сам казаў, што амаль заўседы пісаў з большай ці меншай аглядкай на канкрэтных жывых людзей, якія існавалі ў сапраўднасці i станавіліся для пісьменніка своеасаблівымі натуршчыкамі.

Але ўзятае ад такіх натуршчыкаў у мастадкіх творах абавязкова дапаўняецца аўтарскай фантазіяй. Без яе ўдзелу мастацкія вобразы ўвогуле не ствараюцца. Ix глыбіня i пераканальнасць дасягаюцца толькі тады, калі вынаходлівая аўтарская фантазія трывала абапіраецца на добрае веданне рэчаіснасці, на яе глыбокае i арыгінальнае асэнсаванне, па-майстэрску рэалізаванае ў мастацкім слове.

У апавяданні «Марыля» ўсё гэта ёсць. Таму мы выразна ўяўляем тую ж Марылю, нявестку багатага вяскоўца Сцяпана Жука, загубленую празмернай працай у цяжарным стане, бачым, як жывога, безадказнага балбатуна свата — пана Чыжэўскага, здатнага на дасціпныя прыгаворкі тыпу гэтай: «Малады з маладушкай сюды-туды — i дачушка, праз гадок — сынок, а то i зноў дачка, i што ж,— падай малачка!» Такая мова, няхай i з вуснаў чалавека нікчэмнага, звяртае на сябе ўвагу як прыкмета пісьменніцкага майстэрства. Трапнасцю вызначаюцца i кароткія, але сутнасна змястоўныя характарыстыкі персанажаў. «Свёкар быў звер i скупеча», «зямля ненаежная»... Адной гэтай фразай «схоплены» характар Сцяпана Жука, яго непамерная прагнасць. Яна яскрава праяўляецца i праз канкрэтныя дэталі, такія, як паточаная шашалем шалёўка, выбраная старым Жуком на труну для ўнука. Ніколькі не лепшая за Сцяпана Жука i яго жонка Катрына, якая загортвае нямыты трупік унука ў кавалак бруднай старой кашулі.

Непрывабна выглядае ў анавяданні i брат Марылі Мікіта, які сваю бяссільную злосць вымяшчае на кабыле Машцы, б'ючы яе да крыві.

Вельмі каларытныя ў творы праклёны, густа рассыпаныя па апавядальнай плыні. Сама яна разгортваецца энергічна, без лішніх ускладненняў i неабавязковых паваротаў.

Бадай, яшчэ больш імкненне да сцісласці праявілася ў зусім кароценькіх апавяданнях «Маці» i «Memento mori».

У апавяданні «Маці» актыўнасць падачы апісанняў добра бачыцца ў тым, што пра старую хату жанчыны сказана: яна «ў шэрай, па-начному ўжо аднатоннай, чыстаполіцы стомлена патушыла агеньчыкі акон». Так той хаце надаецца дзейсны характар. Яна як быццам ажыўляецца. Сама жанчына знарок, для большай абагульненасці вобраза, пакінута без імені. Ёсць высокая псіхалагічная дакладнасць у тым, як тая жанчына, ужо выразна ўсведамляючы, што яе гоняць на смерць, думае не пра сябе, свой лес, a толькі пра сыноў. Яе вялікая дабрыня выяўляецца праз тое, што яна, не раздумваючы, корміць уцекачоў-палонных, хоць ведае, што рызыкуе ўсім. Бо за гэта гітлераўцы расстрэльваюць не толькі саміх спагадлівых жыхароў, але i ix сем'i, паляць іхнія хаты. А як хораша сказана, што жанчына, ідучы на смерць, «свае худыя, так мала ў жыцці цалаваныя рукі... трымала мазалямі да мазалёў». Дэталь з выключнай выразнасцю!

Моцна пакладзены i заключны, самы апошні штрых пра дарогу смерць «Маці не ведала, хто яна. Не думала аб тым, што не з адным