толькі жахам глядзелі на ix паход сустрэчныя,— што вобраз яе засядзе ў сэрцы многіх мужчын горкім, няўмольным дакорам, што вочы i рукі яе ўспамінаць будуць нават дужыя людзі, выганяючы з душы апошні страх перад начной партызанскай атакай». Гэтай фразай выразна падкрэслена, што мужнасць самаахвярнай жанчыны не была дарэмнай, не прапала бясследна. З такіх подзвігаў нараджалася, вырастала ўрэшце вялікая перамога.

Полымі лаканічна нядадяела ў «Memento mori» ёмістая па сэнсе канцоўка пра смерць ад фашысцкай кулі старога печніка, якому гітлераўцы гатовы былі дараваць жыццё за добра зробленую (па прымусу!) печ. Але дзед ласку гітлераўцаў, якія спалілі ўсіх яго аднавяскоўцаў, не прыняў. «I ён згарэў — адзін, хто мог бы ў той дзень не згарэць. I ён жыве». Гэтым «I ён жыве» стары дэвіз «Memento mori» («Памятай аб смерці») выяўляе сваю вялікую глыбіню, яшчэ раз сцвярджае, што смерць гераічная ўзвышае чалавека, забяспечвае доўгатэрміновую памяць пра ягонае высакародства.

Як бачым, i кароценькія апавяданні Янкі Брыля ўмяшчаюць у сябе многае. Зрэшты, Брыль не лічыў кароткасць твора абсалютнай вартасцю, якой трэба дабівацца ўсюды i заўсёды. Калі для змястоўнага выяўлення хвалюючай задумы вельмі ўжо маленькі памер не падыходзіў, мастак дазваляў сабе раскошу пісаць твор даўжэйшы. Так, апавяданне «Надпіс на зрубе» (1958) значна большае не толькі за «Маці», «Memento mori», але i за «Марылю».

Ладнага памеру патрабавала праблематыка твора, яе пэўная разгалінаванасць. Заклапочаны ўсё большым наступам сучаснікаў на прыроду нарачанскіх ваколіц, маляўніча ўзноўленых у «Надпісе на зрубе», Брыль устрывожана думаў i пра размах дачнага будаўніцтва ў тых мясцінах, i пра падсочку ў надазёрным сасняку, прызначаным дураломамі пад высечку ў недалёкім часе. Пра ўсё тэта пісьменнік разважае не ад свайго ўласнага імя, а ад імя галоўнага героя — дзеда Вячэры. Ён пражыў на свеце ўжо дзевяноста «больш катаржных, чым радасных гадоў», «з панамі за возера ваяваў» — удзельнічаў у нарачанскім паўстанні рыбакоў. За гэта трапіў i ў віленскую турму Лукішкі.

Але Астап Вячэра захаваў здольнасць радавацца жыццю i жывую душу. Яна шчодра раскрываецца ў трапяткой цікавасці да прыроды, гімн хараству якой пяецца ў апавяданні, а яшчэ ў сардэчнай любасці да дзяцей, ужо сваіх унукаў. I яны дружаць з дзедам. Гэта ж пра яго, старога Астапа Вячэру, з замілаваннем намаляваны падшыванец Міхаська, які яшчэ толькі вучыцца добра выводзіць літары, з гонарам напісаў на новым бервяне перасыпанай дзедавай хаты свае пераможнае: «Мой дзед». Ганарыцца такім дзедам ёсць усе падставы. Празваны каралём вугроў, Астап Вячэра становіцца як бы часткай прыазёрнай прыроды.

Пісаўся вобраз старога Вячэры з асобы не толькі рэальнай, але ў пэўным сэнсе i гістарычнай. Яго прататыпам стаў нарачанскі рыбак Міхаіл Роліч, які быў удзельнікам паўстання рыбакоў у 1935 годзе. Toe паўстанне ў свой час мела шырокі розгалас. Яго па свежых слядах адлюстраваў Максім Танк у сваёй славутай паэме «Нарач» (1937). Янка Брыль добра ведаў Роліча, некалькі разоў сустракаўся з ім у нарачанскіх мясцінах.

«Надпіс на зрубе» належыць да апавяданняў, у якіх шмат месца займае свет прыроды. Жывёльны свет адлюстроўваецца ў апавяданнях «Цюцік» (1937) i «Ветэрынар» (1942). Абодва яны напісаны з добрым разуменнем нораваў жывёл (сабачкі i козліка), ix звычак, а таксама псіхалогіі дзяцей, якія душой цягнуцца да «братоў нашых меншых», адчуваюць радасць ад судакранання з імі. У «Ветэрынары» апавядальнікам выступае падлетак, якому добра пасуе гумарыстычная ўсмешка, прыкметная ў творы.

Янка Брыль любіў гумар, трапна карыстаўся ім i ў жыццёвых стасунках, i ў мастацкай творчасці. Сутыкаючыся з дурнотай наяве ці пішучы пра яе, не грэбаваў i з'едлівай іранічнасцю, а то пераходзіў i на сарказм.

Але з асаблівай асалодай i часта захопленасцю пісаў ён пра радасць жыцця i хараство добрых людзей. Па характеры таленту ён быў лірыкам у прозе, схільным да павышанай адкрытай эмацыянальнасці пісьма. Але ягоны лірызм вельмі багаты на адценні i звычайна не падмяняецца павярхоўным сюсюканнем, тымі «охамі» ды «ахамі», на якія часта збіваюцца пасрэдныя дзіцячыя пісьменнікі. «За паэтычнай, лірычнай атмасферай яго твораў адчуваецца самае ўдумлівае пранікненне ў глыбіні чалавечай псіхалогіі». У Брыля «чалавек раскрываецца ва ўсёй складанасці яго пачуццяў»,— слушна пісаў Алесь Адамовіч. Але пранікненне ў псіхалагічныя глыбіні асобы, яе ўнутраны свет не перашкаджала Брылю бачыць чалавека ў рознабаковых сувязях са светам, ставіць яго «ў шырокі кантэкст чалавецтва» (словы Алеся Адамовіча). Гэта істотна ўзбагачала выяўленчыя магчымасці нашай літаратуры, павялічвала цікавасць да брылёўскага слова ў нас на радзіме i далека за межамі Беларусі.

Чытаючы паэтычную прозу Янкі Брыля, як казаў Міхась Лынькоў, нібы пранізаную сонцам, пачынаеш лепш бачыць i адчуваць праявы прыгожага ў жыцці i як бы ачышчаешся душой...

Янка Брыль настойліва дамагаўся гэткага ачышчэння, паэтызуючы ў некаторых творах i вельмі празаічныя, пазбаўленыя кідкай прывабнасці рэчы ці з'явы. Яскравы прыклад такой паэтызацыі дае выдатна напісанае апавяданне «Галя» (1953). Расказваючы пра тое, як яно нарадзілася, пісьменнік прыгадаў, што аднойчы, у час летняга побыту на Наваградчыне, яму цэлую ноч надакучаў, не даючы заснуць, гул трактара. Але вынаходлівая фантазія падказала, што гэты гул зусім іначай бы ўспрымаўся, калі б яго слухала жанчына, закаханая ў трактарыста. Для яе ён бы напоўніўся высокай паэзіяй, якая на поўную моц гучыць i ў апавяданні Брыля, дзе пра трактар Сяргея з ласкавым прозвішчам Юрачка сказана, што ён «вясёлы, працавіты», а ягонае грукатанне бадзёрае. I сам той Сяргей, Сярожа паказаны як вясёлы гарманіст, які ўмее «молада, хораша, звонка» спяваць, паказаць сябе ў зухаватым танцы i ўжо гэтым прываражыць дзяўчыну. Пра Галю пісьменнік расказвае паэтычна, з лірычнымі інтанацыямі, замілаванасцю, а часам i з відавочнымі песеннымі адгалосамі. Паэзія весела звініць, пераліваецца ў шчырым, чыстым каханні Сярожы i маладой Галі.

Ды выходзіць замуж Галя не за Сяргея, якога не дачакалася з турмы (ён туды трапіў за рэвалюцыйную дзейнасць), а за нялюбага Хамёнкавага сына. I саграшыла яна з тым Хамёнкавым сынам яшчэ да шлюбу.

Старая, як свет, гісторыя: дзяўчына кахае аднаго, а выходзіць замуж за другога. Але для Галі тэта малое суцяшэнне. Затое сапраўдную радасць дае ёй дачушка Сонечка. Хораша напісана ў апавяданні, што яе «цёплыя плечыкі» маладзіца гладзіць з пяшчотай, абдымае малую «ўсю зараз, з усімі яе думкамі» ды называе сонейкам.

Янка Брыль тонка разумеў жаночую i дзіцячую псіхалогію, любіў у дзецях «абаяльнасць нявіннасці,