Іван Шамякін Пошукі прытулку

Падрыхтаванае на падставе: Шамякін Іван, Пошукі прытулку. Аповесці, — Мінск: Юнацтва, 2001. — 350 с.

Рэдактар: Аніська У. М.

Copyright © by Kamunikat.org

СЛАЎСЯ, МАРЫЯ! Гісторыя кахання, любові, жыцця

Любовь — благо, быть любимым — счастье. Какое странное и верное слово, что муж и жена (если они живут духовно) не двое, а одно существо.

Лeў Талстой

Пасля таго ўжо, як я праводзіў у апошні шлях маю незабыўную Машу, жонку i найлепшага сябра, я прачытаў у Буніна, здаецца, у «Деревне», герой чытае ў свяшчэннай кнізе (няма, аднак, зноскі, з якога гэта Евангелля ці апостальскага паслання): «Плачу и рыдаю, егда помышляю смерть и вижу в гробе лежащую по образу божию созданную нашу красоту, безобразную, безгласную, не имеющую вида...»

Уразіла моцна, але згадзіцца, што ў труне ляжала безобразное, я не мог i не магу дагэтуль, хоць учора адбыліся саракавіны. I ў труне, пасля сямі месяцаў (як выяўлена хвароба) цяжкой невылечнай хваробы — лейкоза — яна была для мне прыгожай. Я халадзею ад уяўлення магілы. Але бачу яе ва ўсіх сваіх успамінах, думах толькі жывой — по «образу божию созданную красоту».

Больш імпануюць мне словы, якія пачуў у пасрэдным фільме «Командор и Анна»; там драматург суцяшае ўдаву загінуўшага на атамных выпрабаваннях героя: «Калі з двух людзей, што кахаюць адзін аднаго, жывы застаецца адзін, гісторыя ix жыцця, ix кахання прадаўжаецца».

Гэта праўда. Гісторыя нашага з Машай кахання, любові, жыцця прадаўжаецца, пакуль я хаджу па зямлі i магу трымаць у руцэ пяро. I гэта дае мне права напісаць яе: гісторыю нашу. Для дзяцей, унукаў, для усіх, хто кахае, хто будзе кахаць — для тых, хто зліецца ў «одно существо».

Ёсць яшчэ адна прычына для такога вельмі цяжкога па душэўным стане майго сачынення.

На памінальным абедзе ў дзень пахавання я сказаў, якой бясцэннай i незаменнай Маша была памочніцай у маёй пісьменніцкай працы: перадрукавала не адзін дзесятак тысяч старонак рукапісаў (я пішу ад рукі, не асвоіў машынку — не было патрэбы), перачытала гэтыя ж тысячы старонак карэктур, i неаднойчы, некаторыя па некалькі разоў пры перавыданнях, я карэктуру перавыданняў не чытаў — шкадаваў часу, ён патрэбны быў для напісання новага, я жыў, калі сачыняў новы раман, аповесць, п'есу.

Пасля мяне выступіў Іван Навуменка i сказаў:

— Іван Пятровіч расказаў, якой памочніцай была яму Марыя Філатаўна. Але ён не сказаў самага істотнага, што для літаратуры важней. Марыя Філатаўна з'явілася прататыпам многіх вобразаў жанчын у шамякінскіх раманах, аповесцях. Можаце ўявіць, якая гэта была натура, які характер, калі гэтага хапіла на дзесятак, калі не больш, яркіх, запамінальных характараў беларускіх жанчын.

I гэта праўда. Я не часта задумваўся над гэтай асаблівасцю сваіх твораў. Але я не знаў блізка многіх жанчын, a вобразаў стварыў сотні. «Трэба ўмець!» — казаў Андрэй Макаёнак. Бліжэй за ўсё да Машы — Саша Траянава з «Трывожнага шчасця», гэта рэч у многіх сваіх i сюжэтных хадах, i характарах аўтабіяграфічная, асабліва аповесць першая «Непаўторная вясна» i аповесць пятая — «Мост»; у аповесці «Агонь i снег» Сашы няма, але Пятро жыве, ваюе, кахаючы яе.

A хіба Таццяна Маеўская з «Глыбокай плыні» не Маша? I сюжэтная канва з першай часткі — жыццё сям'і Кротавых у акупацыі. А фельчарка Тася Батрак з рамана «Вазьму твой боль», Поля з «Атлантаў i карыятыдаў», якія па часе напісання адстаюць ад першага майго рамана гадоў на трыццаць, — у ix характар маёй жонкі, яе вернасць, адданасць мужу, дзецям. Ёсць вобразы, якія па сюжэце далёкія ад жыцця Марыі Філатаўны, але тыя з маіх калег, якія блізка ведалі яе, як Андрэй Макаёнак, Іван Навуменка, Алесь Савіцкі, пазнавалі асобныя рысы. Такая Вольга Ляновіч з «Гандляркі i паэта», Надзея са «Снежных зім». Вольга — зусім іншы характар — імпульсіўная, у нечым нават авантурная, нахабная, што Машы было зусім не ўласціва. Але калі я пісаў раздзелы пра яе каханне i яе свядомае ўступленне ў барацьбу з акупантамі, я, добра помню, не раз думаў: а на каго з прататыпаў, якія акружалі мяне, «прымераць» яе ўчынкі? Хто мог бы ў дадзенай сітуацыі паступіць так, як вымагае сюжэт, а не інакш? Ядвіга Паўлаўна? З яе, сваёй суседкі, пісаў іншыя рысы Вольгі — весялосць, дасціпнасць, умение гандляваць. Але гераічныя... Ядвіга здольная на подзвіг? На такі, які дыктаваўся логікай развіцця характара; я слаба ведаў яе. Маша? Толькі Маша магла гэтак стаць падпольшчыцай, ехаць у партызанскую зону i, выкрытая паліцаем, узарваць яго i сябе. Толькі Маша! Я нават спытаў яе: «Змагла б?» Яна прачытала рукапіс i не адразу адказала: у Вольгі заставалася дзіця i ў яе была ў акупацыі малая Ліна, яна не вазіла партызанам міны, але ў сітуацыі, якія пагражалі смерцю, трапляла. Яна адказала: «У мяне было столькі нянавісці да ix, да немцаў, што я на ўсё пайшла б... на смерць дык на смерць. Ты хіба не пайшоў бы?»

Аднак я забягаю наперад.

Яшчэ пра адзін вобраз, у пэўным сэнсе парадаксальны, супярэчлівы. Галіна Адамаўна, жонка доктара Яраша з рамана «Сэрца на далоні». Ніхто, нават Андрэй, не пазнаў у Галіне Машу. A між тым, каюся, гэта была своеасаблівая помета аўтара ўласнай жонцы за яе... рэўнасць. Некаторы нядоўгі час Маша, маючы траіх дзяцей, раўнавала мяне да кожнай спадніцы.

Нельга было зірнуць на прыгожую жанчыну, пацалаваць руку Лене Макаёнак, што Маша аднойчы ўбачыла; няшчасная была мая галава: пасля таго вечара яна спіхнула мяне з ложка, калі я дзеля прымірэння палез з пяшчотамі.

Маша, перадрукоўваючы рукапіс, пазнала рысы сваёй рэўнасці i сказала без злосці, бадай, з гумарам: «I тут ты абсмактаў мяне, пісака».

Між іншым, зноў я апярэджваю расказ пра падзеі нашага доўгага жыцця. 58 гадоў разам! Я лічу i пяць армейскіх ваенных гадоў: i там, у Запаляр'і, яна была заўсёды ca мной, а я з ёй тут, у Церусе, у знаёмых з маленства лясах Маркавіцкага лясніцтва.

У ранейшых сваіх успамінах я не раскрываў чытачу гісторыю тыпаў i прататыпаў, мне здавалася, гэта аслабіць эмацыянальнае ўздзеянне: апісаў сваю жонку! Але ўсё роўна ўдумлівыя літаратуразнаўцы, як Іван Навуменка, Андрэй, гэта прачытвалі. Цяпер, калі Машы не втала, я не думаю, што гісторыя нашага кахання, жыцця штосьці «ўкрадзе» з мастацкіх твораў. Бадай, наадварот. У маладых чытачоў, асабліва ў тых, хто вывучае літаратуру, яна павінна выклікаць павышаную ўвагу i цікавасць, даць уяўленне, як нараджаецца мастацкі твор.

Я пісаў самага дарагога мне Чалавека пад іншымі імёнамі, ставячы яе ў розныя сітуацыі, якіх у сапраўднасці не было, якія сачыняліся аўтарам. Без гэтага не было б мастацкага твора.

Я абавязаны напісаць пра яе