драўляную патрэсканую лыжку, строга глянуў на ўсіх і пачаў сёрбаць ячменную крупеню, у якой дзе-нідзе трапляліся сушаныя грыбы. Дымілася лучына. Кроплі агню падалі з яе ў гаршчок з вадою. Тады чулася шыпенне, нібы ў цемры поўзалі пад нагамі ў людзей гадзюкі. Цені варушыліся на столі, чорнай ад сажы, на абразах. Багі глядзелі з абразоў загадкава і таемна. А за абразамі, за спінамі багоў, ведаў Антон, жылі павукі.

Пасля вячэры Прахор пакурыў і палез на печ. Ляжаў там і кашляў. Аўдоля распусціла валасы, ужо срэбныя на скронях, папрасіла дачку:

— Дзінка, пашукай у мяне ў галаве...

Антон жа не ведаў, што і рабіць. На вуліцу ісці не выпадала — цемра, макрэча. Паспрабаваў быў плесці бізун з новай сырыцы, якую выменяў у Росці Перуноўскага, але вельмі хутка абрыдла. Падышоў да акна, дакрануўся лбом да цёмнага халоднага шкла. Так і застыў у нейкім здранцвенні. Сумна было ў яго на душы, сумна і няўтульна, як у начным восеньскім полі.

І ніхто не ведаў, што на старым паточаным шашалем ложку дажывае апошнюю сваю ноч стары Ігнат. Ляжаў ён, адзінокі, ужо непатрэбны нікому, як ляжыць на ўзмежку поля выараны з зямлі камень.

Стары памёр неўзабаве пасля трэціх пеўняў. Аўдоля пачула, як ён ускрыкнуў, нібы праз сон. Яна злезла з печы і асцярожна, на пальчыках, падышла да яго. Ён глядзеў некуды ў столь ашклянелымі вачыма. Рука, якую кранула Аўдоля, была ўжо спруцянелая, цяжкая. Халодны страх працяў жанчыну. Яна кінулася да печы, на якой хроп Прахор, тузанула яго за нагу:

— Уставай хутчэй! Бацька памёр...

Той са сну нічога не зразумеў, сядзеў, лыпаў маленькімі вачыма.

— А божачка ж мой, — заплакала Аўдоля, — што гэта на чалавека найшло? Бацька памёр... Чуеш?

Прахор нарэшце ачомаўся, увесь уздрыгнуў, як быў у споднім — у зрэбнай кашулі і нагавіцах, — скокнуў з печы на халодную падлогу. Падышоў да бацькі, пагладзіў ягоны лоб і бязгучна заплакаў, затросся. І ўспомнілася яму далёкае-далёкае... Поле, аж залатое ад жытнёвых калоссяў і сонечных промняў. Ён, Прахор, сямігадовы, з бялявымі, як кужаль, валасамі, сядзіць на возе снапоў. Воз высокі, здаецца, пад самае неба. Саломінкі казычуць босыя ногі. «Лаві, Прахорка!» — весела крычыць бацька і шпурляе яму знізу сноп.

Усё гэта ўспомнілася Прахору на якое імгненне, і захацелася яму заскуголіць, завыць не па-чалавечы, па-воўчы, каб увесь свет пачуў пра яго вялікае гора. Але ён выцер вочы далонню, ціха сказаў жонцы:

— Будзі дзяцей...

Дзіна адразу загаласіла. Антон першы раз чуў, як галосіць сястра. Было нязвыкла і страшна. Ён сядзеў ля дзеда, глядзеў на яго жоўты зморшчаны твар. «Няма ў мяне болей дзеда, — цьмяна і спустошана думалася яму. — Дужа харошы быў дзед, і няма яго...»

І здаецца, зноў гучаў у Антонавых вушах верш, які дзед чытаў калісьці ім, Кузьме, Дзіне і Антону, са старой кніжкі:

Аўдоля запаліла свечку, уставіла яе ў мёртвыя пальцы старога.

У паўзмроку хаты агеньчык на свечцы затрапятаў, як залаты матылёк.

— Трэба па бацюшку схадзіць, — сказаў Прахор.

Голас у яго быў ужо роўны, спакойны.

— Я пайду, — усхліпваючы, накінула на плечы кажушок Дзіна.

— Парсюка трэба закалоць, — уздыхнула Аўдоля, і Антон зразумеў, што яна ўздыхае і па дзеду, і па парсюку.

Пад саламяныя стрэхі смерць прыходзіць, як збавенне ад вечнай пакуты, але ж смерць — гэта яшчэ і выдаткі: на труну, на хаўтуры, на папа. Бо як яно ні ішло, як ні жылося, а чалавека трэба хаваць па-чалавечы.

— Антон! — паклікаў бацька. — Пойдзем у хлеў...

На двары ён зноў спытаўся:

— Дык табе дзед нічога не казаў?

— Нічога, — паціснуў плячыма Антон. — Шкадаваў, што Кузьму не пабачыў...

— А пра грошы ён табе не казаў? Ён жа грошы хаваў. Я ведаю... — Прахор глядзеў проста ў вочы сыну, і яго калматае брыво ўздрыгвала.

«Вось яно што, — падумалася Антону, — вось чаго ён увесь час у мяне распытвае, што казаў дзед». І яму зрабілася крыўдна: памёр чалавек, яшчэ не паспелі астыць у яго ногі, а ўжо толькі пра грошы гаворка наўме. Грошы ім даражэй за чалавека...

Ён нічога не сказаў, сярдзіта глянуў на бацьку. І зноў падумаў: «Нездарма ўсе ў Чмялях кажуць пра цябе: Жадзён... Скуру з зубоў злупіць...»

— Дык нічога не казаў? — дапытваўся між тым бацька.

— Нічога... Адчапіцеся вы ад мяне са сваімі грашыма. — Антон амаль па-дзіцячы ўсхліпнуў і ледзь но пабег да хлява.

Прахор узяў пад паветкай драбіны, палез на гарышча хаты. Нечым там грымеў, нешта бубніў сабе ў вусы і нарэшце выкінуў адтуль на двор некалькі дошак, брудных, шэрых. Вінавата сказаў Антону:

— Гэта ж ляжалі дзедавы дошкі, чакалі дзедавай смерці, дык, дурань, пазычыў Людвіку-шляхціцу, як у тога старая памерла... А ў Людвіка пытаўся — ні трэсачкі сёння пад рукой няма. — Ён злез з гары, абтрос ад пылу і павуціння штаны, падышоў да перагародкі, за якой у хляве стаяла цялушка, няўпэўнена стукнуў па перагародцы абухам сякеры.

— Што гэта вы робіце? — не зразумеў Антон.

— Не бачыш? Дошкі адбіваю. Труну дзеду рабіць будзем. — Прахор мацней ударыў абухам. Дошка жалобна рыпнула і раскалолася.

— Вы што — думаеце хаваць дзеда ў гэтых свінячых дошках? — Антон згаладнела каўтнуў паветра.

— А што? Не паны. І так у зямельку можам легчы. І нават у чым маці нарадзіла можам легчы. — Прахор выпрастаўся. На ягоным ілбе блішчаў пот. — Маці ў цёплай вадзе адпарыць іх, памые... Я гэблікам падраўняю. Як свелсыя будуць...

Ён казаў гэтыя словы ўсё менш упэўнена, быццам угаворваў і Антона і самога сябе.

— І гэта ўсё, што дзед заслужыў на гэтым свеце? Кінеце яго ў зямлю, як жабрака, як свінню... — здавалася, Антон вось-вось ударыць бацьку.

— А мы і ёсць жабракі. Хіба ты не ведаў? — Прахор гаварыў спакойна, жалобна. — Дзе ж я вазьму новыя дошкі? У мяне лесу няма. І пільні няма. Я — Радзімовіч, чорная костка, а не пан Незабітоўскі. Пана Незабітоўскага, як здохне, у залатой труне пахаваюць. А нам і так добра...

Ён памкнуўся быў зноў адбіваць брудныя дошкі, але Антон рашуча ўзяў яго за плячо:

— Не трэба. Дайце мне сякеру. Мы дзеду дубовую труну зробім. Тысячу гадоў будзе ў ёй ляжаць...

— Што ты надумаў, сынок?— пабялеў у твары, спалохаўся Прахор.

— Звалю дубок каля Чорнага ляда. Я яго даўно нагледзеў. Труну за ноч зраблю — сякерай і долатам выдзеўбаю. І дзеда заўтра пахаваем. Дзед наш чалавек быў, і пахаваем яго па-людску.

Антон казаў гэта цвёрда, моцным голасам. І ўжо браў з бацькавых рук сякеру, затыкаў яе за пояс.

— Што ты?— Прахоравы вочы заблішчэлі. — Стражнікі ў маёнтку... Баўтрук па лесе ходзіць... Не дай бог, Антон, як зловяць... Заб'юць.

— Звалю дубок, — яшчэ