шэраг метадаў больш дакладнага датавання з дапамогай розных складаных машын i прыбораў. Так, па знойдзеных вугалях можна вызначыць, калі гарэла вогнішча, па абломках глінянага гаршка — калі ён абпальваўся, па рэштках печкі — калі ў ёй гатавалі страву.

Апрацаваўшы падобным чынам усе здабытыя за лета матэрыялы, археолагі затым робяць на ix падставе розныя цікавыя вывады пра жыццё першабытных людзей.

A ў маі, калі расквітнее зямля, сцяжынкі зноў клічуць у нязведанае, у чароўную краіну Археалогію, дзе кожны прырэчны грудок хавае таямніцу, дзе гісторыя народа запісана не на пажоўклым пергаменце, а на старонках вялікай кніжкі — Зямлі.

Чалавечая гісторыя, як вядома, падзяляецца на пяць перыядаў, якія характарызуюцца ўзроўнем сацыяльнаэканамічнага развіцця грамадства: першабытнаабшчынны, рабаўладальніцкі, феадальны, капіталістычны i сацыялістычны лад. Эпоха, якую вывучаюць археолагі, займае ўвесь перыяд першабытнаабшчыннага, рабаўладальніцкага i частку феадальнага ладу i працягваецца некалькі соцень тысяч гадоў. У сваю чаргу яна мае археалагічную перыядызацыю: каменны, бронзавы i жалезны век. Для некаторых тэрыторый выдзяляецца яшчэ i медны век, які папярэднічаў бронзаваму.

Як сведчаць самі назвы, за аснову перыядызацыі быў узяты матэрыял, з якога вырабляліся прылады працы. гэты падзел не такі ўжо i фармальны, калі ўлічыць, што прылады адлюстроўваюць узровень гаспадарчага развіцця грамадства.

На ўроках гісторыі вы даведаліся, што ў каменным веку прылады вырабляліся з каменю, у бронзавым — з бронзы, хоць i камень яшчэ не выйшаў з ужытку; у жалезным — з жалеза. Дарэчы, жалезны век працягваецца па сённяшні дзень. Хоць мы выкарыстоўваем i электрычнасць i атамную энергію, але без жалеза яшчэ амаль нідзе нельга абысціся.

Каменны век працягваўся каля мільёна гадоў. За такі доўгі час i ў вырабе прылад працы i ў развіцці самога першабытнага грамадства адбываліся значныя змены, таму археолагі каменны век у сваю чаргу падзяляюць на асобныя эпохі: палеаліт, мезаліт i неаліт.

Палеаліт — гэта значыць, старажытны каменны век (з грэчаскай мовы: «палайас» — старажытны, «літас» — камень).

У палеаліце чалавек авалодаў агнём i навучыўся вырабляць прылады працы. На пачатку гэта былі пераважна каменныя ручныя секачы i адшчэпы. Пазней людзі сталі ўжываць крамянёвыя востраканечнікі, скрэблы, вырабы з пласткоў. У канцы эпохі з'явіўся амаль увесь асартымент вырабаў з каменю, костак i рагоў, характэрных для каменнага веку: скрабалкі, разцы, наканечнікі стрэлаў i дзід, праколкі, іголкі, гарпуны i г. д. Пахаладанне клімату ў палеаліце вымусіла старажытнага чалавека будаваць сабе жытло, вынайсці вопратку i абутак. Вынікам развіцця чалавека, як сацыяльнай істоты, з'явіўся пераход ад першабытнастаткавай грамады да родавага ладу. У сярэдзіне эпохі зараджаюцца першыя рэлігійныя вераванні i мастацтва.

У познім палеаліце значная частка тэрыторыі Беларусі ўжо была асвоена першабытным чалавекам, a ў самым канцы эпохі ён заеяліў берагі буйнейшых рэк i азёр амаль усёй прасторы, якую займае наша рэспубліка.

Каля 10 000 гадоў таму назад пачаўея мезаліт — сярэдні каменны век (па-грэчаску «месас» — сярэдні). У гэты час чалавек пранік на драбнейшыя рачныя прытокі i на берагі меншых азёр, адным словам — уся тэрыторыя сучаснай Беларусі ўвайшла ў склад так званай айкумены^[2]. Людзі мезалітычнай эпохі пачалі ўжываць масіўную крамянёвую сякеру i цяслу, акрамя ўжо шмат якіх вядомых раней прылад, а таксама дробныя апрацаваныя крамянёвыя пласткі, якія былі або наканечнікамі стрэлаў, або ўкладышамі да нажоў i гарпуноў. Лук i стрэлы, вынайдзеныя ў канцы папярэдняй эпохі, у мезаліце распаўсюдзіліся паўсюдна.

Апошні перыяд каменнага веку — неаліт (па-грэчаску «неас»— новы), характарызуецца велізарнымі зменамі ў чалавечым грамадстве.

У неаліце чалавек упершыню навучыўся ляпіць гліняны посуд, пачаў вырабляць новыя прылады працы — шліфаваныя сякеры i цяслы. Адначасова з раней вядомымі практыкуюцца новыя спосабы апрацоўкі каменняў — шліфаванне, пілаванне i свідраванне. У гэту эпоху пачынаецца распрацоўка шахтавым спосабам крэмненосных радовішчаў, зараджаюцца i развіваюцца якасна новыя, вытворчыя формы гаспадарання — земляробства i жывёлагадоўля, якія дапаўняюцца вядомымі i раней паляваннем, рыбацтвам i збіральніцтвам. Такі далека не поўны пералік дасягненняў новага каменнага веку, які на нашай тэрыторыі пачаўся ў V тысячагоддзі i закончыўся ў канцы III — пачатку ІІ тысячагоддзя да н. э., калі наступіла эпоха бронзавых прылад — бронзавы век.

Світанку гісторыі — каменнаму веку на тэрыторыі Беларусі — прысвячаецца гэтая кніжка.

ПРЫРОДА — I МАЦІ I МАЧЫХА

Якія ж былі клімат, раслінны i жывёльны свет у каменным веку? Што акружала нашага вельмі далёкага продка? Ведаць гэта надзвычай цікава i важна, паколькі старажытны чалавек знаходзіўся ў непасрэднай залежнасці ад прыроды.

Сучасны чалавек — гаспадар свету, ён змяняе прыроду i стараецца прыстасаваць яе да сваіх патрэб. Дзікун жа каменнага веку, асабліва ў палеаліце i мезаліце, быў бяссільны перад ёй i задавальняўся тым, што яна давала ежу, вопратку, жыллё. Першабытны чалавек, як кажуць, не вытвараў сабе прадукты для жыцця, a спажываў гатовыя, беручы ix у наваколлі, у прыродзе. А прырода не заўсёды была добрай маці, часам яна станавілася i злоснай мачыхай...

Вучоныя ўжо маюць некаторыя звесткі аб тым, што старажытны чалавек упершыню пачаў пранікаць на тэрыторыю сучаснай Беларусі каля 100 тысячагоддзяў таму назад у так званую мусцьерскую эпоху сярэдняга палеаліту. Гэта падзея супала з вялікім абледзяненнем нашай планеты.

— Пры чым тут абледзяненне? — можаце здзівіцца вы.— Беларусь — не нейкія там высокія Альпы, дзе на горных вяршынях заўсёды зіхацяць пад сонцам снягі, a ў даліны павольна спаўзаюць ледавікі. Справа ў тым, што ў гісторыі Зямлі былі перыяды асаблівых пахаладанняў, калі горныя ледавікі не паспявалі раставаць, як гэта адбываецца цяпер, i пачыналі спаўзаць у прадгор'і, а затым распаўсюджваліся на аддаленыя за сотні i нават тысячы кіламетраў тэрыторыі.

Больш як 300 тысяч гадоў таму назад у паўночным паўшар'і i пачалося адно з такіх абледзяненняў, якое ў навуцы атрымала назву рыскага або дняпроўскага. А калыскай для яго стала Скандынавія.

Для росту ледавіка неабходны холад i багатыя ападкі. Менавіта ў Скандынавіі i склаліся ў той час такія ўмовы. На тарах стала выпадаць шмат снегу. Ён не паспяваў раставаць за кароткае i халаднаватае лета i яго назапашвалася ўсё больш i больш. Пад уздзеяннем талай вады, пары i ціску з снегу пачаў утваоацца лёд, таўшчыня якога дасягала