Змітрок Бядуля Сярэбраная табакерка

Гонар і чэсць сям'і

З дзіцячых рук выслізнуўся і паляцеў угару вялізны, яркі, чырвоны шар. Ён астаўся вісець над лесам і называецца месяцам. У сінім моры неабсяжнай вышыні плылі золатагаловыя гускі-зоркі. Месцамі ў грудзях лясных змрокаў палыхала зялёнае ззянне. Цені смуглых хваін ляжалі на паплавах, дзе кожнае сцябло і травінка былі адглянцаваны паасобку. А воддаль, у бездані возера, колеру начнога неба, адсвечваўся партрэт месяца.

Была такая цішыня, быццам увесь свет чакаў чагосьці новага і незвычайнага, якое во-во з'явіцца немаведама адкуль. Як змораны касец, драмаў вецер. Не спалі адны камары. Здавалася, што не яны гудуць, а нецярплівы дзяцюк прабуе ціха, каб нікога не разбудзіць, толькі сёння купленую гітару, і цішыню глыбока драпае аднатонны гук:

Дзын-н... дзын-н-н... дзын-н-н-н-н...

У маленькай хацінцы, вокны якой былі расчынены, мірна вячэрала сям'я. У гліняных місачках дымілася на стале малочная зацірка. Бацькі клапатліва назіралі за тым, каб хлопчык і дзяўчынка не абліваліся ежай, каб пад сталом не малацілі адно аднаго дрыўлянымі лыжкамі. Малыя былі непаседлівыя, імпэтныя і вясёлыя і любілі забаўляцца заўсёды — трэба ці не трэба. Сядзець спакойна было для іх пакутай.

За сталом у самым пачэсным куце сядзеў стары дзед. Ён еў вельмі марудна, прыслухоўваўся да смаку, таропячыся вачыма ў столь, і павольна, з асалодай перажоўваў ежу. Пасля кожнай лыжкі стравы дзед старанна выціраў вусы, пажоўклыя ад частага нюхання тытуню, і з лагоднай усмешкай паглядаў на малых унукаў.

Яшчэ да пачатку вячэры дзед ім сказаў так:

— Дам панюхаць тытуню са святочнай табакеркі, калі вы, жэўжыкі, будзеце вясці сябе за сталом прыстойна.

Унукі паслухаліся.

У гэты вечар яны не шчыпаліся пад сталом, не лезлі лыжкамі ў чужыя місачкі, не строілі смешных мін адно аднаму, каб не стрэльнуць гучным смехам, бо гэтага дзед у апошнія дні вельмі не любіў. Яму балела галава. Ён адчуваў сябе не зусім добра, і кожны лішні гук прыводзіў яго ў дрыгат.

З вялікай цікавасцю ўнукі паглядалі на лямпу.

На яе святло ляцелі праз акно з лесу, як на паратунак ад разбойніцкай начы, грамадкі матылькоў, жучкоў, мушак, скакуноў, фокуснікаў, спевакоў, музыкаў, свістуноў і пстрыкуноў рознага выгляду і колеру. Некаторыя з іх былі меншыя за макавае зерне — смешныя і спрытныя. Іншыя нагадвалі веліканаў-танцораў на даўжэзных дыбах — тонкіх, як валасінкі. Былі яны рагатыя і крылатыя, даўгавусыя і даўгахвостыя. Хто скакаў галавой уніз, а хто слізгаўся бокам — як бы катаўся на саначках.

Усе гэтыя казюлькі нагадвалі малюпасенькіх клоунаў-цыркачоў у фантастычным адзенні, у ярка-каляровых масках. Яны — гэтыя маленькія скамарохі — як бы наўмысне далі тут дармовае прадстаўленне дзецям.

Дзеці імі захапляліся. А насякомыя захапляліся начным сонцам — лямпай.

Лямпа была для іх шчасцем і няшчасцем у непрытульнасці начы. Яны слеплі і гінулі дзесяткамі на прывабным агні. Няйначай — крык болю і пагібелі гэтай драбязы быў страшны да жудасці, але не даходзіў да слыху дзяцей.

Зусім магчыма, што кожнай казюльцы пры смерці здавалася, нібы ўвесь свет гіне з ёю разам у нечаканых пажарах.

Пра такія начныя відовішчы дзед часта гаварыў унукам:

— I вы, букашкі, не гойсайце на невядомыя агні, бо яны апаляць вам крыллі і не будзеце магчы нават пашкадаваць саміх сябе. Вас будуць шкадаваць бацькі і дзяды. Эге!

Дзед меў звычку замацоўваць свае думкі словам «Эге!».

Супакой у хаце парушаўся толькі тады, калі заядлы камар бязлітасна калоў дзецям вуха, губы, нос. Тут ужо самая добрая істота на свеце не сцярпела б. Баліць, калі камар п'е тваю кроў.

Хлопчык і дзяўчынка былі спрытнымі лаўцамі камароў: плясь, ляп — і адным кравапіўпам стала на свеце менш. Каб паляўнічы, скажам, так лёгка трапляў у зайцаў — ад іх роду-племені не асталося б і звання.

* * *

Як скончылі вячэраць, дзед выканаў сваё абяцанне — асцярожненька закандыбаў у сваю старыкоўскую бакавую каморку па табакерку.

Хлопчык і дзяўчынка пільна ўзіраліся ў яго згор бленую спіну. Толькі цяпер яны заўважылі, што дзед ледзь-ледзь ходзіць. Ён абапіраўся на кіёк, а яго рукі і ногі ўсё роўна дрыжалі, нібы во-во адпадуць ад цела. Галавой ён бесперапынку круціў направа і налева. Здавалася, што ён ні з кім і ні з чым на свеце не згаджаецца і зараз на ўвесь свет крыкне:

— Не! Не! Не!

Дзед вярнуўся з табакеркай. Ён нёс яе ў правай руцэ вельмі асцярожна, нібы яна вырвецца з яго рукі і паляціць птушкай.

Стары паставіў табакерку на стол урачыста. Яна была гордасцю і гонарам сям'і. Яна пераходзіла ў спадчыну яго роду з пакалення ў пакаленне.

Была гэта на дзіва прыгожая сярэбраная скрыначка мастацкай ювелірнай работы. На яе сценках красаваліся два залатыя зграбныя зайчыкі, частуючыя адзін аднаго тытунём.

А вось якім чынам табакерка, паводле апавядання дзеда, трапіла іхняму роду.

Адзін багаты вандроўца з заморскай зямлі прыехаў у тутэйшыя лясы паглядзець, як жыве народ. Аднаго разу заблудзіўся ён на паплавах і балотах і апынуўся у страшэннай дрыгве. Выратаваў яго з бяды адзін з прадзедаў гэтай лясной сям'і, які выпадкова трапіў у тую мясціну.

За тое, што лясны жыхар выратаваў багатага вандроўца ад пагібелі,— той падараваў яму сваю табакерку.

Дзед асцярожненька адчыніў табакерку, дазволіў унукам узяць па шчопцю тытуню і сабе засунуў у абедзе ноздры пахучага пылу. Калі ён уцягваў тытунь поздрамі глыбока ў сябе, вочы яго закатваліся задумена і па яго абветраным твары расплывалася гаркліна-старэчая ўсмешка. Ён жмурыў вочы, ротам лавіў паветра, як рыба, выцягнутая з вады, і стрымліваўся, каб не чхаць. У такім стрымліванні ён адчуваў невыказны смак, незразумелую для іншых асалоду. На яго вачах накручваліся хмельныя слёзы радасці. Дзед трымаўся абедзвюма рукамі за стол, глядзеў весела, нібы збіраўся сказаць нешта вельмі цікавае, і раптам пачынаў чхаць шчыра, смешна, з зацягваннем, са спынкамі ды з такім прыслухоўваннем да гэтых гукаў, нібы раз назаўсёды задумаў вычхаць з сябе ўсю старэчую немач.

— Апчхі! Апчхі! Апчхі! — чхаў дзед.

— Чхі-чхі-чхі,— чхаў унук.

— Чых-чых-чых,— чхала ўнучка.

Было так забаўна, што смяялася ўся сям'я.

Кожны раз пасля нюхання тытуню дзед на некалькі хвілін маладзеў да таго відавочна, што мутныя вочы станавіліся ясныя, як у юнака, рукі і ногі не дрыжалі, і галавою ён пераставаў рабіць «не, не».

— Калі я з гэтай табакеркі нюхаю,— сказаў дзед,— галава становіцца яснай, як летняе сонца, увесь я мацнею, і лезуць у памяць, нібы вераб'і ў авёс, старыя-старыя гісторыі, даўно вадой заплыўшыя і травой заросшыя. От