ТАРАС ШАЎЧЭНКА ВЕРШЫ. ПАЭМЫ

Вершы. Паэмы: З укр./Уклад. і каментарыі Э. М. Мартынавай; Прадм. К. Р. Хромчанкі.— Мн.: Маст. літ., 1989.— 462 с., [4] л. іл.— (Скарбы сусвет. літ.).

Тэкст друкуецца па выданню:

Т. Шаўчэнка. Кабзар. — Мінск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, 1952.

Новыя пераклады зроблены з выдання:

Т. Шевченко. Повне зібрання творів у шести томах.— Київ: Видавництво Академії наук УРСР, 1963.— Т. 1, 2.

Рэдактар Н. I. Тулупава

Мастак А. I. Цароў

Мастацкі рэдактар А. М. Малышава

Тэхнічны рэдактар Л. М. Шлапо

Карэктар К. А. Крукоўская

СВАБОДЫ I ДРУЖБЫ НАРОДАЎ ПЯСНЯР

У сузор’і неўміручых імёнаў найвыдатных дзеячаў сусветнай культуры ярка ззяе імя вялікага сына Украіны Тараса Рыгоравіча Шаўчэнкі. Прадстаўнік свайго прыгнечанага, але няскоранага народа, ён узняўся да такіх агульначалавечых вышынь духоўнасці, з якіх праз цемрадзь прыгонніцтва ўбачыў шлях у светлае будучае для працоўных усяго свету. Творчасць геніяльнага Кабзара, паэта-рэвалюцыянера, нястомнага змагара за свабоду і шчасце абяздоленага люду, вось ужо на працягу паўтара стагоддзя служыць высокім ідэалам дабра, чалавечнасці і сацыяльнай справядлівасці.

Шырока вядомы сёння ўсяму культурнаму чалавецтву, Т. Шаўчэнка асабліва блізкі і дарагі славянскім народам, бо іх лёс, складаныя ўзаемаадносіны ў мінулым глыбока хвалявалі паэта, былі яго душэўным болем, а пошукі шляхоў да дружбы і яднання гэтых народаў у барацьбе за сацыяльную і нацыянальную свабоду сталі мэтай жыцця і творчасці вялікага ўкраінскага песняра.

Яго роўная самаму высокаму подзвігу барацьба за вызваленне і шчасце чалавека, рашучы пратэст супраць прыгонніцтва самадзяржаўнай Расіі служылі натхняючым прыкладам і для стваральнікаў новай беларускай літаратуры, сталі сімвалам мужнасці і самаахвярнасці для пісьменнікаў наступных пакаленняў. Надзвычай багатая зместам, глыбока народная, высокамастацкая творчасць славутага Кабзара і па нашым часе з’яўляецца для беларускіх літаратараў узорам, вяршыняй ідэйна-эстэтычнай думкі ў галіне прыгожага пісьменства.

Узыход зоркі Шаўчэнкі на пахмурным небе спакутаванай і знявечанай Украіны — з’ява далёка невыпадковая. У яго асобе, па словах вядомага ўкраінскага паэта і фалькларыста Івана Манжуры, «усё абяздоленае маларасійскае сялянства нібыта зліло ўсе лепшыя свае духоўныя сілы і выбрала яго песняром свайго спрадвечнага гора».

У сваёй аўтабіяграфіі Т. Шаўчэнка сказаў пра сябе: «Гісторыя майго жыцця складае частку гісторыі маёй радзімы». Сапраўды, пражытыя паэтам 47 гадоў увабралі ў сябе амаль паўвекавую шматпакутную гісторыю Украіны часоў мікалаеўскага рэжыму, калі прыдушаныя лютым прыгонніцтвам сялянскія масы цярпелі нечуваны прыгнёт з боку самых розных крыўдзіцеляў, калі «скрозь па слаўнай Украіне ярмо надзелі ўсім працоўным людзям», калі гэты сярмяжны люд нарэшце ўсвядоміў сябе народам і пачаў вызваляцца ад дзікага рабства.

Ад парога забытай богам, пахілай сялянскай хаты, дзе спрадвеку месцілася адно толькі «люте зло», брала свой пачатак яго жыццёвая дарога, каб потым стаць цярністымі «шляхамі Тараса», пазначанымі незлічонымі пакутамі, суровымі выпрабаваннямі і здзіўляючай высакароднасцю духу.

На шляхах лёсу давялося яму зведаць і змрочнае прыгоннае маленства з раннім сіроцтвам, і ганебнае «казачкоўства» ў пана-самадура, прыніжэнне, здзекі, з якімі цяжка стасавалася хлапечая непатольная прага да ведаў, да самавыяўлення. Не прынесла жаданай радасці і атрыманая ў 24 гады свабода, яна мала чым адрознівалася ад узаконенай няволі: праніклівы позірк юнака-паэта паўсюдна натыкаўся на няпраўду і глумленне над чалавечай годнасцю. I тады ён паўстаў супраць той самадзяржаўна-прыгонніцкай сістэмы, пры якой, паводле Івана Франко, «царская воля і грубая сіла былі ўсім, а чалавечае пачуццё і справядлівасць прызнаваліся за нішто».

Такога нечуванага «злачынства» не маглі дараваць Т. Шаўчэнку абаронцы гэтай чалавеканенавісніцкай сістэмы. «Каранаваны кат» Мікалай I загадаў надзець на плечы непакорнага паэта цяжэйшы ад кайданаў салдацкі шынель, строга забараніўшы яму пісаць і маляваць.

Звыш дзесяці доўгіх гадоў, адарваны ад радзімы, на далёкай чужыне, мучыўся, але не каяўся паэт-рэвалюцыянер. Нязломны характар змагара, прыродная вынослівасць, жыццёвая загартоўка ды яшчэ магутная сіла чалавечай дружбы дапамаглі яму адолець жорсткія ўдары лёсу, канчаткова пераканалі, што з ворагам не можа быць ніякіх кампрамісаў, што ненавіснае ярмо самаўладства можна скінуць толькі агульнымі намаганнямі прыгнечаных народаў.

На гэта і накіроўвае сваё палымянае слова паэт: гнеўна бічуе цара, самадзяржаўе, рэлігію, кідае рашучы выклік самому богу, імем якога заўсёды прыкрываліся самыя жудасныя злачынствы на зямлі.

Усвядомленая Шаўчэнкам яшчэ ў сярэдзіне 40-х гадоў ідэя народнай рэвалюцыі, якую ён выкладае ў сваім «Запавеце», у перыяд уздыму антыпрыгонніцкага сялянскага руху знайшла сваё канкрэтнае ўвасабленне ў адкрытых закліках да ўзброенай барацьбы. Спазнаўшы на ўласным лёсе і асабістым вопыце, што такое царская міласць, паэт не верыў, што працоўны народ атрымае свабоду з рук Аляксандра II, таму павучаў:

Як паэт сапраўды народны, Шаўчэнка добра разумеў ролю паэзіі. Сваё ўласнае прызначэнне ён бачыў у тым, каб паэтычным словам змагацца за інтарэсы прыгнечанага працоўнага люду, адчуваў за сабой ганаровае права гаварыць ад імя народа: