чар...

Фердынанд прынёс і паставіў на столік фарфор з селядцом, абхапіў Пурвіта, і яны заспявалі разам "піцерскую".

15

Пачатак новага года стаўся не святлейшым за канец папярэдняга. Не святлейшымі былі і запісы ў дзённіку.

"Пецярбург. 01. 01. 1901.

Пры сустрэчы са "Светам мастацтва" заўсёды адчуваю, як я ім чужы, што ніколі не сыдземся. Пра гэта шмат размаўлялі з Пурвітам".

"Пецярбург. 10. 01.

На "серадзе" Куінджы вёў размову пра сучасныя варожыя адносіны грамадскасці да мастакоў-жывапісцаў. Відавочна, ён хоча стварыць супрацьдзейную сілу, заснаваную на еднасці ўсіх маладых мастакоў. Пра выставу "Свет мастацтва" сказаў, што свае падвялі. Мяне папракнуў, што я выставіў "Старыя яблыні" і эцюд з сінімі ценямі. Увесь час нас толькі абвінавачваюць - Пурвіта і мяне..."

"Пецярбург. 13. 01.

На нас пачынаецца аблава".

"Пецярбург. 14. 01.

... тое самае. Кожны выпускае на нас сваіх сабак, нацкоўвае, імкнецца абсмяяць і адчувае сябе ўпэўненым, бо ведае - яго ніхто не ўкусіць. Ужо пра бульварную прэсу не кажу, там нейкі канкан.

Маўчу, хоць пакутую, маўчу, бо не хачу належаць да шматлікіх, хто заўжды мае прэтэнзіі. Маўчу, бо хоць гэтая цярплівасць дае нейкую радасць".

Крыху ранейшы запіс - горыч яшчэ і за сваіх:

"Дзіўлюся з братоў-жывапісцаў. Бедныя. Седзячы ў сваіх клетках, яны згубілі свабоду рухаў. I калі да іх прыходзіць нехта прызвычаены да паветра і большых прастораў, іх ахоплівае страх і недавер... Яны страцілі свае інстынкты і натуральнасць".

З гэтага змрочнага настрою час ад часу выбіваюцца думкі зусім іншыя, паўнюткія маладых творчых сіл, светлых надзей, ніякім злом не вынішчаных з прагнай да жыцця і працы душы:

"Паехаў у Эрмітаж. Трэба шукаць вяршыні. Туды не даходзяць гукі людской сваркі, вулічны гармідар, там ціха, ясна, там спакой".

Але ўсё тое - там, ціха ды ясна, а што тут? Як ісці да вяршынь, калі тут "... аблава"?

Фердынанд знаходзіць Пурвіта, каб развітацца. Бліжэйшы сябра ў яго пытаецца:

- Цяпер - куды?

- У вёску, у прыроду. Там, толькі там ціха і ясна. I можна працаваць. Толькі там. І нідзе больш.

- Тут жыць не можаш без яе?

- Не магу. Без цішыні, без волі, без адчування, што я тут свой, патрэб­ны. I без Гэлены. Не магу. Мог, жыў, пакуль штосьці свяціла, грэла. Была надзея, мара. Цяпер усё тое - успаміны, а ўспамінаць можна і там, у вёсцы.

- Надоўга едзеш?

- Сэрца падказвае, што надоўга. Магчыма, назаўсёды. I думка з сэрцам згодная.

- Але доўга жыць у вёсцы ты ўжо не зможаш. Ты, Фердынанд, з немалымі амбіцыямі, задаволіць іх вёска напоўніцу не зможа. Я ведаю, як ты яе любіш і як яна любіць цябе. Але... яе адной табе будзе мала, ты будзеш шукаць з яе, яе любячы, выйсце ў большы, шырэйшы свет. А куды? Дзе ты яго знойдзеш, як не тут? Калі не ў Пецярбурзе, дык у Варшаве? У Кракаве? Але ж ты не вандроўнік, ты мастак, у тваёй душы твая зямля, твая мастацкая школа, школа Куінджы. Там няма ні Куінджы, ні Левітана. Няма і Шышкіна. Няма і Сярова... Якіх ты любіш.

- Там імпрэсіяністы. Там Матэйка, быў і ёсць.

- Імпрэсіяністы, лепшыя, далёка. Матэйка - жывапіс гістарычны, фігуратыўны. А ты -пейзажыст. Там у пейзажы -пастаноўка, знешні бляск, фармальнасць, мала душы, псіхалагічнай глыбіні. Там іншая школа. Яна цябе высушыць. Я ведаю, як цёпла цябе прымаюць у Варшаве, у Кракаве. Рабіць гэта прыгожа там умеюць. Шмат абяцаць умеюць. Але што з гэтых абяцанняў атрымаецца праз год, праз два, праз тры?..

- Усё гэта, Вільгельм, я ўжо бачыў, ведаю.

- Бачыў, ведаеш. Але гэтага мала, каб перасцерагчыся і не згубіць сябе, тое, што ў табе ёсць, сваю душу.

- Як ведаю, то і перасцерагуся.

Вечарэла. Яны выйшлі з карчомкі, стаялі на беразе заледзянелай Нявы. Халодны паўночны вецер гнаў па-над горадам нізкія шэрыя хмары, і горад пад імі глядзеўся такі самы халодны і шэры, як тыя хмары, хаваючы ў шэрані ўсё золата сваіх крыжоў, купалоў і шпіляў.

POST SCRIPTUM

У Фердынанда Рушчыца былі светлая цвярозая галава і тонкая інтуіцыя, ён усё бачыў і шмат прадбачыў, але не прадбачыў, што, звязаўшы маладое жыццё з Варшавай і Кракавам, усяго праз некалькі гадоў, у 1908, напіша свой апошні алейны пейзаж "Гняздо" з родным, у роднай прыродзе, до­мам пад шэрымі навальнічнымі хмарамі, і пры ўсёй вялікай, яшчэ далёка не страчанай у нягодах жыцця любові да жывапісу назаўсёды схавае ў скрыню сваю палітру і свае трыумфальныя пэндзлі.