Алесь Петрашкевіч «Приласкать и уничтожить!»

Збалелыя беларускія грудзі выбухнулі на ўвесь свет нясцерпна грымотнае «НЕ» — нявольніцтву, гвалту, халопству.

Аляксей Каўка

Змагарам-адраджэнцам пачатку XX стагоддзя і іх спадкаемцам XXI стагоддзя прысвячаю з надзеяй на волю і незалежнасць Бацькаўшчыны.

Аўтар

Гістарычная трагедыя

Аўтар выказвае падзяку МГА «Згуртаванне беларусаў свету „Бацькаўшчына“» і кіраўніку Дабрачыннага фонду «Ethnic Voice of America» (Парма, ЗША) Ірэне Калядзе-Смірновай за дапамогу ў выданні кнігі, а таксама Віталю Скалабану за дапамогу архіўнымі матэрыяламі і літаратурнымі крыніцамі.

Дзейныя асобы

Беларускія адраджэнцы:

Гісторык.

Луцкевіч Антон Іванавіч, 33 гады.

Лёсік Язэп Юр’евіч, 34 гады.

Скірмунт Раман Аляксандравіч, 39 гадоў.

Алесь Гарун (Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч), 30 гадоў.

Смоліч Аркадзь Антонавіч, 26 гадоў.

Езавітаў Канстанцін Барысавіч, 24 гады.

Макар Краўцоў (Касцевіч Макар Мацьвеевіч), 26 гадоў.

Рак-Міхайлоўскі Сымон Аляксандравіч, 33 гады.

Варонка Язэп Якаўлевіч, 26 гадоў.

Бадунова Палута Аляксандраўна, 32 гады.

Грыб Тамаш Тамашавіч, 22 гады.

Серада Іван Мікітавіч, 38 гадоў.

Шантыр Фабіян Гіляравіч, 30 гадоў.

Фальскі Усевалад Сцяпанавіч, 31 год.

Сівіцкая Людвіка Антонаўна (Зоська Верас), 25 гадоў.

Дэлегат Кузьма, гадоў 50.

Расійскія бальшавікі:

Мяснікоў (Мяснікян) Аляксандр Фёдаравіч, 31 год.

Ландар Карл Іванавіч, 34 гады.

Рэзаўскі Людвіг Пятровіч, 30 гадоў.

Гольман Міхаіл Барысавіч, 23 гады.

Рамнёў, 25 і 50 гадоў.

Паноў, гадоў 40.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

I

Вялікі з густам абстаўлены пакой у былым так званым Доме генерал-губернатара. Відаць, усё тут так і было пры генерал-губернатары. Па-за службовым пакоем, каля самай кулісы, рабочы стол Гісторыка. Гісторык скончыў вялікую працу, паставіў апошнюю кропку, паклаў насадку, узважыў на руку аб’ёмісты рукапіс, устаў з-за стала, прайшоўся па прасцэніўме, наблізіўся да рампы.

Гісторык. I я мог бы ўсклікнуць сёння: «Окончен труд, завещанный от Бога…» А радасці няма… Дзвесце гадоў з гакам фактычна акупацыйнага рэжыму на Бацькаўшчыне ўціснуты ў паўтысячы старонак хоць і праўдзівага, але сухога тэксту. А найгалоўнейшай падзеі пачатку мінулага стагоддзя — Першаму Усебеларускаму з’езду (кангрэсу) 1917 года, які меўся стаць пачаткам зусім іншага шляху Айчыны, адведзена тры старонкі гістарычнай факталогіі, а светлыя, мужныя, маладыя, рамантычна адухоўленыя постаці рыцараў волі і незалежнасці самастойнай дзяржавы, між іншым, як і рылы ганіцеляў і катаў нашага люду паспалітага, засталіся за межамі эмацыйнага ўспрыняцця таго, што да гэтага часу хаваецца пад пластамі маны і фальсіфікацыяў…

Палякі зразумелі такую небяспеку адразу ж пасля раскрыжавання Рэчы Паспалітай імператрыцай Кацярынай II. Тады ж таемны сход іх інтэлектуалаў-інтэлігентаў і прыйшоў да высновы: каб у варунках, што склаліся, уратаваць і захаваць польскую нацыянальную ідэю, трэба дзве рэчы — напісаць рамантычную гісторыю Польшчы і стварыць яе рамантычную гістарычную літаратуру. З пастаўленай задачай палякі справіліся. Не разгубіліся і не скурвіліся, як мы, беларусы, пасля жорсткай паразы ад усходняй дэспатыі. Не згубілі рамантычна-паэтычнага пачуцця і, здавалася б, бесперспектыўнай, нязбытнай мары вызвалення ад чужынцаў…

Арыстоцель меў рацыю, калі казаў: «Гісторык і паэт адрозніваюцца не тым, што адзін гаворыць вершамі, а другі прозай… Розніца ў тым, што адзін распавядае аб тым, што адбылося, другі ж — пра тое, што магло адбыцца…». Амаль праз стагоддзе мы пачынаем усведамляць, што ж магло адбыцца з нашай Бацькаўшчынай і намі пасля Першага Усебеларускага з’езда 1917 года, калі б ідэя яго здзейснілася.

Мяркую, што толькі тэатр, толькі вобразнае мысленне можа спалучыць гісторыю з паэзіяй барацьбы рыцараў волі за ажыццяўленне нацыянальнай ідэі як асновы дзяржаўнасці і непадлегласці. А ў тым, што мне ўдасца ўтрымацца ў строга фармальнай ролі вядучага ў відовішчы, не ўпэўнены, бо гістарычная логіка не заўсёды супадае з логікай драматургічнай. А гісторыя не ведае ўмоўнага ладу. (Адыходзіць да свайго стала.)

Уваходзіць прыгожая чарнявая дзяўчына, за ёю — малады мужчына і вельмі худы чалавек невыразнага ўзросту. Здымаюць і вешаюць на калкі толькі галаўныя ўборы. Размяшчаюцца за шырокім сталом. Дзяўчына вынімае з сумачкі сшытак, насадку і чарнілку. Хударлявы расцірае азызлыя ад холаду рукі, а потым і твар. Пакашлівае.

Гісторык. Позняя, золкая восень 1917-га. Гэта памяшканне ў былым Доме генерал-губернатара ў Мінску. Яго займае Вялікая беларуская рада. Дзяўчына — Людвіка Сівіцкая, што стане вядомай пісьменніцай і грамадска-культурнай дзеячкай Зоськай Верас. Малады мужчына — вучоны эканаміст, картограф і фактычны старшыня партыі Беларуская сацыялістычная грамада, сябра Вялікай беларускай рады Аркадзь Смоліч. Хударлявы і хворы — былы катаржнік Аляксандр Прушынскі, ён жа вядомы паэт Алесь Гарун і намеснік старшыні партыі Беларуская сацыялістычная грамада.

Смоліч (перадае паперы Гаруну, да Людвікі). А дзе яшчэ панна Людвіка выконвала абавязкі сакратара і пратакалісткі?

Людвіка. Шмат дзе: у Менскім аддзеле Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, у Беларускім нацыянальным камітэце, Цэнтральнай радзе беларускіх арганізацый, у вашай Грамадзе. А яшчэ пратакаліравала на з’ездах беларускіх нацыянальных арганізацый, на з’ездзе беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту.

Гарун. Спадар Аркадзь, пэўна, хоча ведаць, па чыіх пратаколах нашчадкі будуць вывучаць гісторыю беларускага нацыянальнага руху пачатку 20-га стагоддзя.

Людвіка. Па пратаколах — сумна. Нашу эпоху будуць вывучаць па вашых вершах, шаноўны Алесь Гарун.

Гарун. Гэта наогул будзе адна скруха.

Смоліч. Адно слова — Гарун…

Людвіка. Няхай сабе! (Узнёсла, пранікнёна чытае па памяці верш.)

Уваходзіць мужчына ў акулярах. Зняўшы капялюш, ціха спыняецца каля парога. Уважліва слухае.