I вось нібы спадала з яго плячэй і такой непатрэбнай рабілася сталасць, і, здавалася, усё пражытае і перажытае раней, паназбіранае з гадамі па кропельцы і драбніцы, не варта было і самай маленькай часцінкі чаканага дзіва. Чаму так было, Лагацкі не ведаў. Можа, гэта вярталася жыццё на паўзабыты нейкі круг маленства, можа, гэта тужыла душа па нечым, што адышло і што згубілася са сталым вопытам, а можа, тут была і проста незадаволенасць сабой — Лагацкі сказаць не браўся. Нешта незразумелае рабілася з ім, і яно шукала сабе выйсця.
Толькі ён, Лагацкі, цяпер не думаў пра гэта. Спаў горад, нязвыклая таямнічасць панавала наўкол. I такі даступны і недаступны цяпер адзіноце, Лагацкі глядзеў і слухаў — і цішыня, і ноч цяклі паўз яго. Ляцелі на ліхтар сняжынкі, нячутныя і ціхія, бы начныя матылі. Сіпеў і чухкаў у шэрых прыцемках паравоз. Трапяткі і тонкі праменьчык спускаўся з неба: міргала над горадам зорка. I многае, многае адкрывалася тады і сэрцу, і зроку, і здавалася Лагацкаму, што ён чуе, як вастравата і скупа пахнуць і снег пры дарозе, і лядок на ёй, і які асаблівы, густы халадок ідзе ад цэглы, панакіданай ля дома, і які зусім іншы, скразняковы ветрык дзьме з праёмаў пустых акон. Сасновай свежасцю патыхала ад штабеля заінелых дошак. I было адчуванне, што вось яшчэ трошкі, варта толькі захацець і напружыцца, як адкрыецца недаступная раней і ніколі яшчэ нязведаная пранізлівасць думкі, як прыйдуць небывалы спакой і яснасць. I ён тады неяк па-новаму гляне на сябе і на людзей.
Але нічога не прыйшло, і на душы засталася горыч.
Са шкадаваннем успомніўся сон, светлая ціша ў пакоі, ранейшы настрой, і ён падумаў: «Куды ж адышло ўсё гэта?» Замест адказу паўстаў у памяці ўчарашні вечар, праводзіны, Толік, і цяпер ужо выразнай, неадступнай стала незадаволенасць сабой. «Я чэрствы, раўнадушны чалавек,— сказаў сабе Лагацкі,— але не хачу прызнацца ў гэтым і таму гуляю ў хованкі з сабой. Тры гады жыў побач з гэтым Толікам і амаль не ведаю яго, зрабіў яму прыкрасць — і хачу апраўдацца. Я не пайшоў таму, што проста баюся людзей, баюся, каб яны не ўбачылі, што ў мяне згубілася нешта і што ўсё мне не цікава. I гэтых новых студэнтаў я не люблю таму, што яны не такія, як я, што жывуць па-свойму і цікавей за мяне».
Так ён думаў, і яму здавалася, што ён думае шчыра. I дзіўна: у гэтай гаворцы з сабою, у гэтых непрыемных прызнаннях была для яго нейкая помслівая асалода. Яшчэ раз ён агледзеўся: падумаць толькі, гэта ж нечага прастаяў тут, папаўшыся, як дзіця на забаўку, на нейкія марныя летуценні. Брала злосць на сябе, Лагацкі адчуў нечакана, што ўвесь схаладнеў. Ён наставіў каўнер і пайшоў па вуліцы. Гэта нават яшчэ не вуліца была, а проста дарога: дамы тут стаялі з аднаго толькі боку. Справа, заціснуты нейкімі майстэрнямі, была нешырокая пустка, аж пакуль не ўставаў на яе шляху адзінокі, вясковага выгляду домік. Дарога за ім збочвала ў яшчэ адну, шырокую вуліцу. Недзе там узнімалася сцяна таполяў, і Лагацкаму відно было, як трапяталася зыркае святло ліхтара ў шэрым іх галлі. На адкрытым месцы яшчэ больш сябе даў адчуць халадок. Несучы блакітны агеньчык, з-за адзінокага дамка вышмыгнула таксі, пранеслася паўз Лагацкага. Пачулася з машыны гаворка. Стала маркотна. I, можа, так і трэба было — выплыў успамін… Генадзь Парукаў — выкладчык англійскай мовы, інстытуцкі знаёмы. Чарнявы, з коратка стрыжанымі валасамі, аднагодак Лагацкага, ён заўжды прыязджаў у інстытут на матаролеры. Да позняй восені хадзіў без шапкі. Употай Лагацкі зайздросціў яму, наогул — ён зайздросціў людзям, што ўмелі ўладкаваць сваю гаспадарку. Парукаў, здавалася яму, гэта ўмеў. Мусіць, для яго не было нявырашаных пытанняў у жыцці, бо і ў гаворцы адчувалася нейкая незразумелая Лагацкаму ўпэўненасць і сіла.
Дык вось, гэты самы ўспамін. Неяк пацягнула Лагацкага за язык — пакпіў з таго парукаўскага матаролера. Як ён цяпер разумеў: была ў гэтым неўсвядомленая яшчэ і смешная спроба як бы наперад апраўдацца перад кімсьці ў нейкай сваёй няздатнасці.
— Браце мой,— сказаў яму Парукаў,— ты разважаеш недаравальна для дарослага чалавека. Спытай у любога школьніка, ён табе скажа, што мы жывём у атамны век. Матаролер хоць і не ўзносіць мяне да вяршынь цывілізацыі, але, заўваж сабе, сведчыць пра псіхалагічныя зрухі ў маім характары. Я раблюся су-часным чалавекам.— Ён засмяяўся, пераводзячы ўсё на жарт.— Ахвяруй, браце, сваім вясковым ідэалізмам, не трэба быць «дзядзькам у Вільні». Ясна?
Чорт бы яго спазнаў, гэтага Парукава, ён умеў разважаць лагічна. Жарты жартамі, але Лагацкі адчуў сябе ніякавата: нібы вось узяў чалавек ды і даў яму мімаходзь, як малому, безуважна крыўдную пстрычку. «Ну, браце, адстаў ты ад жыцця, куды табе — не разумееш простых рэчаў»,— гэткае пачулася Лагацкаму ў тых жартаўлівых парукаўскіх словах.
«I сапраўды, як «дзядзька ў Вільні»,— думаў цяпер Лагацкі, спакойна неяк, быццам з тым непрыемным успамінам было пакончана назаўсёды і быццам усё цяпер будзе інакш. Хада супакойвала яго. Незаўважна для сябе ён пачаў прыглядацца да вуліцы, і зноў, як нядаўна, калі стаяў перад домам, убачанае навокал западала ў памяць. Ён бачыў, як сцішана, таямніча застылі ў змроку за платамі сады, як мякка лілося запозненае святло з акна драўлянага дамка, аднесенага ў глыб двара, і як, схаваўшыся ад холаду, драмаў у тэлефоннай будцы ля магазіна вартаўнік. Так, аглядаючы ўсё наўкол сябе, дайшоў Лагацкі да чыгуначнага пераезда і спыніўся там. Бліскучы прамень каўзануўся па брыжыку рэйкі і пабег аж туды, дзе пяшчотна млелі чырвоныя агеньчыкі на стрэлках і дзе ўжо іншыя, высокія і зыркія, узнімаліся насустрач агні. I як бы дачакаўшыся чалавека, пранізліва і тонка азваўся недзе наперадзе паравоз. «Трэба абавязкова з’ездзіць у вёску, да маці,— адзначыў сабе Лагацкі.— Гэта ж столькі часу не наведваўся туды». I яму стала прыемна, што ён падумаў гэтак, і непрымушанае, лагоднае прыйшло тады адчуванне: «Я спакойны — гэта добра. Але спакойны не так, як яшчэ нядаўна, калі прачнуўся». Як бы ў нейкую новую і вялікую дарогу збіраўся ён цяпер, і ад таго, што яна наперадзе, было прыемна.
Яму ўжо не стаялася на пераездзе, ён павярнуўся і пайшоў дамоў. I нейкім радасным для яго і такім значным было цяпер гэта вяртанне.
На пустцы, мінуўшы вуліцу, ён спыніўся. Белая роўнядзь снегу кінулася яму ў вочы, і ён ступіў на яе, паволі пайшоў, прыглядаючыся, як цьмяна мроіліся каля ног сняжынкі. Ён нахіліўся і, узяўшы рукою і сціснуўшы ў далоні камячок снегу, прыклаў яго да твару. Прыемная і свежая заструменілася тады прахалода. Лагацкі выпрастаўся.