Жанна Курмангалеева Жалған

Әжеме арналады

Кіріспе бөлім

Даламыз кең екен. Ұшы-қиыры жоқ сахара, жел, ойнап жүріп, жеңіл шөпті майыстырады. Биік мәңгі көгінде бұлт будақтайды, өз долы тоқтаусыз тасқындағы кескініне сүйсініп та жерінді байқап қарап, жазықтың үстінен жас сұлу ай туды, алыстан күңгірт таулар көрінеді. Қайда қарасаң да, далада өмірдің тынысы естіледі. Жер бетінің үстінде ақсұнқар шарықтайды, суда балық шалпылдап жүр, балдыр-балғын арасында тышқан іздеп, қарсақ жылтылдайды, шегірткелер түнгі әнің салып тұр. Жайлауда жылқылар кісініп бағылап жүр.

Бұл құлақ үшін игі дыбысты естіп, бала қуана айқалай қалды. Өзен адамдарға бағыттады, енді аман қалады. Кішкентай адам көрпеге оралған жүгінді, бала қалжыраған қолдан сусып шығып кетпес үшін, мықтылау ұстап алды. Жалаң жаралы аяқ қайта жолға шықты, жұмып алайын деген алғыр көзі әр қозғалды шығарып салады.

Жылы киіз пен бағанағы жаман түс туралы ойлап, ұл бала рақаттанып есінді. Түсінде жұлысып тұрған қасқырларды көрді. Тісі қалай ақсиды!.. Қорқап қалды. Анашым ше? Ал да, балам, қойларды бағып бар. Әлі күн де шыққан жоқ, ал ол мінекей. Өзендегі суды жалап, қойлар маңырайды. Үлкен жылы бөрік маңдайына жылжып түсті. Екпіндей оны көзінен алып тастап, бала табанын қытықтайтын қорқынышты сезді. Біреу жақындап тұр. Қасқыр ма? Әлде басқа дала тұрушы? Мүмкін, адам?..

Бірдеңе кішкене, лас, ұзын шашымен, биік ну шөптен шыға келді. Бала, оның құрдасы сияқты. Кішкене бақташы үндемей таңғалып тұра қалды.

Бала, ақсап, оған жақынырақ келді. Сол кезде ер бала оның қолындағы оралған көрпені көрді. Қашқын бұны оған үнсіз бере салды. Бақташы бала бағынып көрпені алды да, төмен қарап, аң-таң аузын ашып қалды. Бөпе. Оянып, сәби көрпесінде қыбыжықтай да жылай бастады. Оның бірдеме айтқанын күтіп, ұл бала қонағына қарады. Ол ше, ентігіп дем алып, бетінен шашын алып тастады. Қазір ғана бақташы бұл – қыз бала екендігін байқады.

Қараңғы тартқан жерін бояп, далаға жарық қаптап кетті. Қыз баланың алдында көлеңкесі түсті. Ол көкжиектен ақырын шығатын күнге қарай бұрылды.

Қыз бала теңселіп барып, кенет жығылып түсті. Ұл бала оны шынтағынан ұстап алды. Ақырында есін жинап алып, ол айғайлап жіберді:

– Энеке-е! Папа-а, тез, мұнда келіңдер!

Тарау I

– Мен оның жон терісін сойып аламын! Оны маған арқанмен сүйретіп әкеледі! Бұл Селсаяк өз сөздеріне жауап беруге үйренеді.

Бас иіп, Саткын ерсілі-қарсылы айғайлап жүретін, өз айқайынан одан әрі ашуланатын манапты үндемей тыңдап отырды. Әшекейлі жібекпен киінген саудагер абыржып аяғын астына басып отырды. Саткын бұл шудың айыпкерге табалап қарады. Дегенмен, манапқа ұнамайтын сөзді ысқыртайтын қыз туралы жаңалықтың оны солай дүрліктіретінін ол қалай біле алар еді?

– Жауызды есіркедім, туған баламдай ардақтап өсірдім, жаулардан аман сақтадым… Қамшы оған сабақ болады, ендігәрі беттемеу үшін терісін сүйегіне осып тіліп жіберуге әмір беремін… Сол жаққа баратын біреуді табыңдар!

– Менің әміршім, – қосылды Саткын, – маған баруға рұксат беріңізші. Мен бәрібір ана жаққа баратынмын. Мен Жылдызды білемін, сөйлесейін онымен. Оны жазаласаңыз, оның айтқаны тек одан әрі адуын болып кетеді. Ал мен оған сіздің ойыңызды аман-есен жеткіземін, ол сіз туралы өз пікірін өзгертеді де сізге құрметпен қара бастайды. Ал кейін адамдар басқарушымыз қандай ақкөңіл деп айта бастайды. Уәде беремін.

Қатты сөздер, бірақ өз мақсатына жеткен. Манап елшісіне ұзақ қарады да Саткын іштей жымиды. Ақымақ. Қамыс сабағы тәрізді – жел соққан жаққа ол да қисаяды. Ал желі оған ол, Саткын. Неге, о шіркін, билік бұл ақылы қысқа адамға тиді? Ол текті болғаннан, абыройдан емес. Бұл әділетті ме?

– Жарайды, бара ғой, – ақыры келісті манап. – Бірақ абайлаңдар екеулерің – андаң шекесіне тиеді, бір күні тілейтінін алады.

– Рақмет, мырза.

Саткын бас ұрып үндемей қалды.

– Каракчы ше? – сұрады манап саудагерге қарап. – Ол туралы хабар естіле ме?

– Естіледі, әмірші, – иығы босап деді көпес, әңгіменің өзгертуіне қуанып. – Шапқындарды жолғастырады. Өзім көрген жоқпын, бірақ жол-жөнекей туткундардың керуенін кездестім. Жабырқаңқы, қалжыраған бара жатыр. Айтты – Каракчы, анау сұм. Құйындай соқты, тауарды алды да зымырап шауып кетті. Бірақ бір жігіт оны атып түсірді сияқты деді. Анау бәрібір қашып кетті, бірақ, мүмкін, бір жерде өліп кетеді.

– Иә… – иегін уқалап, создырып айтты манап. – Біздікілерді тиіспейді әлі, бұған да рахмет. Ал далада қарақшылар көп болды, барлығы да өлген. Бұны да ұстап алады.

Ұстап алады, іштей келісті Саткын. Бірақ оның алдында қанша адамның қаза таба алатынын ешкім білмейді, манап та бұны айта алмайды.

Әрі қарай әңгімені тыңдаған жоқ. Байқаусыз киіз үйден шықты да жолға даярлануға бастады. Көп даярлануға керек жоқ – ат үстіндегі ерді тартып байла да шабып жүр. Андам бұл жолы қайда шауып кетті екен?

Жұлдыз, керіліп, айнала қарады. Күз шықты, ерте салқын көптеген ат өтулерге көсілген сахараны жүгіріп өтті. Алыс емес таулар мұнарланып тұр. Бүркіт атты торы биенің күшті бұлшыкеттері Куә өзендегі толқындар тәрізді қозғалады. Бекер шеттен келгендер даланы біркелкі деп атайды. Дегенмен, ешқашан жазирада еркін жүгірмеген, тұяқ астында құмдың қытырын естімеген, адал аттың жалына бетін тығып қоймаған, мұзды көлдерге сүңгімеген, шексіз сахараның, үздіксіз желдің, биік аспанның бостандығын танып білмеген, қайдан білер олар? Бөтен кісіге мұндағы аумақтары күңгірт болып көрінсе, жергілікті адамға оның түстері жарығырақ бола алмайды. Олар жат адамдардың көзінде өз "жабайы еркіндігін" тым жоғары бағалайтын варварлар сол себептен болып кеткен жоқ па?

Ол таулардан теріс айналып кетті да түн жарымы, Отан қарай қарады. Таулықтар ауылы оған ана жерде қалғанын бере алмады. Және әрине, Жұлдызға таулы жері мен оның туған даласы айырмасыз әбден болған жоқ. Мұңда барлығы басқаша. Аспан да, шырақтары да, өзендер мен көлдер де. Жақын арада таулықтар көше бастайды, көш тағы жоғарырақ тауларға көтеріледі. Жұлдыз да олардың соңынан… Қанша жыл бойы оның ішінде бірдеме Отанға, шөпке аунауға, таныс ауамен дем тартуға, қолдарын екі жаққа жазып жіберіп, бетінде қатты, бірақ өз, туған желін сезуге, атпен шауып өтуге ұмтылады. Ол қыйқулап, шоқыраққа жөнелмеу үшін өзінді әрең тоқтататын болды. Онсыз да тым алыс жүгіріп кетті.

Кенет сілкініп, Жұлдыз иығына ілінген садақтай күжіреді. Алыста оның алдағы олжасы көрінді. Жұлдыз ақырын тілімен шертті де тізесімен қозғап жіберді. Жылқы басын сілкіп, күн шығатын жаққа бұрылды. Ат тұяғы тарсылды да асқан жануар, шанды бұрқылдатып, жылдамдана бастады. Жақындап барып, Жұлдыз жебені адырнасына басты да аң аулауға әзірленді.

Жұлдыз, Бүркіттің