зьмяшаціся хоча.
На сьвет паказаці не будзе як вочаў.
Той Янка, хамула, паненку абыме…
О! Сьмерць яго ўперад зь зямлі гэтай прыме!»
Так чорныя думы адна за адною
Снуюцца ў тырана, як стада зімою
Ваўкоў згаладалых, не сытых ніколі,
Шукаючы жыру, валочацца ў полі,
Валочацца, аж дзе ахвяру спаткаюць,
I выдзеруць сэрца, і вочы зглытаюць.
Эй, страшна, эй, жудка спаткацца з ваўкамі.
Страшней жа з тым зьверам, што ходзіць між намі,
Як мы, чалавекам, а сэрцам — пантэра!
О, гэткі зьвергоршы за ўсякага зьвера!
Снуецца Лаўчынскі па хаце, як мара.
Чорт цешыцца: будзе для пекла ахвяра;
Штохвіля крываўшую помсту знаходзіць,
Штохвіля чарнейшыя думкі наводзіць,
І шэпча: «Забі йдзі, як сьпіць у адрыне,
Ці ў садзе, як зловіш яго пры дзяўчыне,
Ці ў лесе, як пойдзе табе сеч бярвеньні,
Але забі толькі, не бойся сумленьня!»
Яшчэ не здаецца, яшчэ азірнуўся
На кут, дзе абраз быў, душой страхануўся;
Схапіў тапор востры рукой подлай, сьмелай
І выскачыў з хаты, глухі, азьвярэлы.
А хмары па небе ішлі і стагналі
І як бы бязбожніку грозна крычалі:
«Апомніся, грэшны, вярніся дадому!
Аб гэтым ноч-маці не скажа нікому».
У вёсцы, так кажуць, жыве люд шчасьліва,
Зжываецца з горам, і з працай, і зь нівай;
У вёсцы ціхай люд, кажуць, менш грэшыць,
Пакусаў менш мае, малым сябе цешыць,
I сцэнаў крывавых менш нойдзеш у вёсцы.
Ну, праўда ж, як грушы растуць на бярозцы!
І ў местах, і ў вёсках шальмоўства вядзецца,
А толькі у месьце бардзей хто уп'ецца,
Бардзей і сагрэшыць, другога закрыўдзе.
У местах няўмысьне сабаку забіў дзе,
А ўжо на сьвет цэлы разбрэшуць газэты, —
Як бы генэралам сабака быў гэты!
А ў вёсцы прыгледзься ж на крыўды, на сьлёзы,
Што выльюць дарэмна у сьпекі, ў марозы,
Што за сабак згіне людзей нешчасьлівых
У лесе пад дрэвам, з натугі на нівах;
А колькі на цёмных «сьвятлейшых» сягае,
І больш дзе хто з працы другіх карыстае?!
Не скажаце ў местах, бо знаеце самі,
Што вёска больш зьліта людскімі сьлязамі.
У вёсцы, хоць горка пакрыўджаны плача,
Маўчаць кожны будзе так, як і не бача…
Занадта сьляпы люд, занадта баіцца,
Каб мог ён за крыўду сваю заступіцца.
Праз тое і вёску так хваляць паэты,
Найболей такія, што, з'еўшы катлетаў,
Віном якім смачным катлет той закусяць;
О, гэткія, пэўна, аб шчасьці пець мусяць!
У пуні у панскай, як мёртвы сьпіць Янка,
Не выйшаў да саду спаткацца з каханкай
(Таго дня да Менску паехала Зося).
Ой, дзіўныя часам сны ночка прыносе!
Вось Янка шчасьлівы, ўжо гора не знае,
За жонку ўжо Зосю прыгожую мае,
Ўжо ў новай хацінцы яна гаспадара,
А ў стайні ржэ конікаў сыценькіх пара;
Саха валоў рослых, чатыры каровы
Скубецца на лузе; лясок жа сасновы
Тут ж блізка пры хатцы сячэ Янка сьмела,
Да пана не мае ніякага дзела, —
Не трэба ўжо ўсякаму рук цалаваці.
Шмат мае ён поля і шмат сенажаці;
А ўсё гэта працай дабыў ён пачцівай,
Як жыць пачалі яны з Зосяй шчасьліва;
Ды трохі прынесла яна і ў пасазе,
А важнае — любасьць, што лепш багацтв князя.
Ва ўсім памагае рукамі і радай,
Прад ім не азьвецца ні плачам, ні звадай.
I робіцца радасна Янку на сэрцы,
Што гэтак шчасьлівы, што ўгоры не б'ецца.
Не мучыцца так, як уперад бывала…
Аж раптам вось гэтага шчасьця не стала.
Жудосны зьвер-прывід падходзіць, здаецца,
Зубамі скрыгоча і дзіка сьмяецца.
Збудзіўся, глядзіць ён на зданьне благое
I крыкнуў: «Паночак! За што? За якое?»
Сьпіць вёска сном модным па працы па цяжкай,
Начлежнікі ў лузе — пад буркай, сярмяжкай,
А ў хатах — дзяўчаты, і дзеці, і бабы
На ложках, на лавах, на печы — дзед слабы;
Нідзе ані шуму, ні плачу, ні крыку,
Не чуць і кляцьбы той, якой днём безь ліку.
Адзін толькі вецер шамоча бярозкай,
Ды недзе сава загукала за вёскай,
А далей — ноч-пані, і пуста, і глуха…
Аж вось даляцеў гук да чуткага вуха:
Што гэта?.. Збудзіліся людзі з пасьцелі,
У цэркаўцы блізкай званы загудзелі…
Што гэта? Што гэта? Хоць поўнач на сьвеце,
А відна, як сонца на небе ўжо сьвеціць.
«Пажар, гэй, пажар!» — так вакол загудзела.
Крычаць: «Уставайце гасіць дружна, сьмела!
Гарыць у двары у Лаўчынскага нешта;
Гасіце! Згарыць там будынкаў і рэшта!..»
Сабраліся людзі, ды толькі па часе:
Ніхто ўжо агню не залье, не загасе.
Гарыць пуня панская, полымя мкнецца
I знамем крывавым на небе здаецца.
Бясьсільны тут людзі, бясьсільны іх рукі…
Хто ў полымя ўлезе на болі, на мукі?
I… пуня згарэла. Тарчыць куча сена,
Дымяць галавешкі, астаткі ад сьценаў;
Цягаюць іх людзі з агню на староны.
Аж… Божа! Што гэта? Корч нейкі звуглёны…
Хто толькі ні гляне — ўцякае з трывогі;
Корч мае людскія і рукі, і ногі!
Пры тулаве, знаць, галава чалавека —
Косьць толькі, няма ні вачэй, ні павекаў.
Пазнаў народ, што хтось згарэў з пуняй разам,
Пакленчыў над трупам, як бы над абразам:
Пазнаці люд хоча, хто марна так згінуў,
Сьвет гэты пакінуў, радню ўсю пакінуў?
Глядзяць… аж тут раптам енк страшны разьнёсься,
Аж кожны смуціўся, аж кожны затросься, —
Енк гэткага жалю, енк гэткай балесьці,
Што можа душой і тырана затрэсьці!
Так крыкне па страчаным любым дзяўчына,
I маці так енкне, хаваючы сына.
I маці тут родная труп той пазнала,
Пазнала таго ў ім, каго ўзгадавала,
Хто хлеба ёй, беднай, насіў яшчэ ўчора,
Хто быў бы ёй, беднай, на старасьць падпорай…
Эх, сын яе родны, эх, Янка прыгожы
Ляжыць нежывым на пасьцелі на Божай!
Не ўстане навекі і сьвету не ўбача…
I плача так маці і горка так плача,
А зь ёю, здаецца, і ночка галосіць,
I сьлёзы зьбірае і к Богу заносіць.
Ці ж добра, ці ж лёгка? Эй, пане, эй, мсьцівы!
Што Янка у пуні згарэў нешчасьлівы?
Твая ж гэта,