адштурхоўваюць вас, якія зліваюцца з вамі альбо працівяцца вам. I адчуваеце, як вы моцна, надзейна і ўстойліва ўладкаваны ў цэнтры галоўных жыццёвых кірункаў.

I так як пустыня не надзяляе аніякімі адчувальнымі на дотык багаццямі, так як там няма чаго ні бачыць і няма чаго ні чуць, а ўнутранае жыццё не толькі не замірае, але нават узмацняецца, то прыходзіцца прызнаць, што чалавек падвергнуты перш за ўсё ўплывам нябачным. Чалавекам правіць дух. У пустыні я значу тое, што значаць мае божышчы.

Дык вось, калі на борце гэтага сумнага парахода я адчуваў сябе яшчэ поўным жыццядайных сувязей, калі я быў насельнікам яшчэ жывой планеты, дык толькі дзякуючы некалькім сябрам, згубленым дзесьці далёка ў мораку Францыі, існаванне якіх рабілася для мяне такім важным.

Францыя, само сабою, не была для мяне ні адвольным божышчам, ні гістарычнай канцэпцыяй — яна была жывая плоць, ад якой я залежаў, сець сувязей, якія кіравалі мною, сукупнасць полюсаў, якія стваралі прыхільнасці майго сэрца. I ўва мне ўзнікла патрэба адчуць болей трывалым і даўгавечным, чым маё ўласнае, жыццё тых, хто быў неабходны мне, як маяк, на які я мог бы арыентавацца ў сваёй дарозе. Каб ведаць, куды вяртацца. Каб самому быць.

У іх цалкам месцілася і праз іх жыла ўва мне ўся мая краіна. Для тых, хто плыве ў моры, цэлы мацярык зводзіцца да перабліскаў некалькіх маякоў. I маяк служыць зусім не для вымярэння адлегласці. Проста яго святло стаіць у вас перад вачыма. Але адна гэта зорка ўмяшчае ўсе скарбы мацерыка.

I вось сёння, калі Францыя, акупаваная ворагам, з усім сваім грузам цалкам паглыбілася ў маўчанне, як карабель з патушанымі агнямі, пра які невядома, ці вытрымае ён марскія буры, лёс усіх, каго я люблю, мучыць мяне мацней, чым уласная нямогласць. Іх безабароннасць азначае пагрозу самой маёй істоце.

Таму, хто гэтай ноччу неадступна стаіць у маіх вачах, пяцьдзесят гадоў. Ён хворы. I ён яўрэй. Як перажыве ён нямецкі тэрор? Каб уявіць сабе, што ён яшчэ дыхае, мне трэба паверыць, што ён схаваны ад захопніка і надзейна абераганы за непарушнай сцяной маўчання аднавяскоўцаў. Толькі тады я магу паверыць, што ён яшчэ жывы. Толькі тады, крочачы здалёку ў дзяржаву яго дружбы, для якой не існуе ніякіх межаў, я магу ўсведамляць сябе не эмігрантам, а падарожнікам. Таму што пустыня зусім не там, дзе яе бачаць. I Сахара можа быць насычана жыццём болей інтэнсіўным, чым любая сталіца, а самы шматлюдны горад пусцее, калі размагнічваюцца яго асноўныя жыццёвыя полюсы.

III

Як жа стварае жыццё гэтыя сілавыя лініі, якімі мы жывём? Адкуль бярэцца сіла прыцягнення, якая цягне мяне да дома, сяброў? Якія яны, тыя вырашальныя хвіліны, дзякуючы якім існаванне гэтага сябра стала для мяне жыццёвым полюсам? Якімі патаемнымі падзеямі жывяцца нашы найшчырэйшыя прыхільнасці і — праз іх — любоў да радзімы?

Якія ж нягучныя яны, сапраўдныя дзівосы! Якія простыя яны, вырашальныя! Пра хвіліну, якую мне хочацца апісаць, я магу сказаць так мала, што мне трэба ў думках перажыць яе нанова і гаварыць да сябра.

Гэта было ў адзін з перадваенных дзён на беразе Соны паблізу Турню. Мы выбралі, каб паснедаць, харчэўню з дашчанай тэрасай, якая навісла над самай ракой. Мы паселі за простым драўляным сталом, скрэмзаным нажамі, і заказалі дзве чаркі перно. Твой доктар забараніў табе спіртное, але часам ва ўрачыстых выпадках ты ішоў на падман. Гэта быў якраз такі выпадак. Мы не ведалі самі чаму, але гэта было так. Нас перапаўняла радасць, прычына якой была меней няўлоўная, чым матэрыя святла. I ты рашыўся выпіць чарку перно. I таму што за некалькі крокаў ад нас два воднікі разгружалі шаланду, мы запрасілі іх да нашага стала. Мы паклікалі іх з тэрасы. I яны прыйшлі. Яны проста ўзялі і прыйшлі. Нам здалося, што будзе выключна натуральна паклікаць іх, — магчыма, таму, што нас перапаўняла свята. Было так відавочна, што яны адгукнуліся на наша запрашэнне. I мы чокнуліся!

Свяціла сонца. Яго цёплае мядовае святло залівала таполі на другім беразе і ўсю даліну да самага далягляду. Мы ўсе больш і больш весялелі, хоць па-ранейшаму не разумелі чаму. Проста ў прыродзе сонца было свяціць, у прыродзе ракі — цячы, трапезы — быць трапезай, воднікаў — адказаць на наш покліч і служанкі — абслугоўваць нас з такой бязмежнай прыязнасцю, нібыта яна вяла нейкае вечнае застолле. Мы ўпіваліся асалодай міру, нас ахоўвала ад уварвання хаосу ўся дасканаласць цывілізацыі. Нас перапаўняла нейкае невымоўнае задавальненне, спраўдзіліся ўсе нашы жаданні, нам ужо не было чаго хацець яшчэ. Мы адчувалі сябе чыстымі, шчырымі, светлымі і паблажлівымі. Мы не змаглі б адказаць, якая ісціна паўстала перад намі ва ўсёй відавочнасці. Але пачуццё, якое апанавала намі, было пачуццём упэўненасці. Амаль ганарлівай пэўнасці.

Так праз нас выяўляўся добры пачатак сусвету. Стварэнне туманнасцей, зацвярдзенне планет, зараджэнне першых жывых клетак, грандыёзная работа жыцця, якая прывяла ад амёбы да чалавека, — усё шчасліва знітавалася, каб расцвісці ў нас гэтай незвычайнай радасцю! Гэта было немалой удачай.

Так мы ўпіваліся асалодай ад маўклівага ўзаемаразумення і амаль рэлігіёзнай урачыстасці нашай трапезы. Нас закалыхвалі свяшчэннадзейныя рухі служанкі, і мы чокаліся з воднікамі, быццам прыхільнікі аднаго культу, хоць мы і не змаглі б сказаць якога. Адзін з воднікаў быў галандзец. Другі немец. Ён некалі ўцёк ад нацыстаў, якія праследавалі яго як камуніста, ці трацкіста, ці католіка, ці яўрэя. Не магу ўжо прыпомніць, пад якой этыкеткай падвяргаўся ганенням гэты чалавек. Ён быў сама сутнасць. I толькі гэтая чалавечая сутнасць мела значэнне. Ён проста быў сябар. I паміж намі, сябрамі, панавала згода. Ты быў згодны. Я быў згодны. Воднікі і служанкі былі згодныя. Згодныя ў чым? У выбары перно? У разуменні сэнсу жыцця? У адчуванні пяшчоты дня? Мы не змаглі б адказаць на гэтыя пытанні. Але гэтая згода была такая поўная, такая трывалая і глыбокая, яна адносілася да нейкага запавету, такога відавочнага ў сваёй сутнасці, хоць і нявыказанага словамі, што мы ахвотна згадзіліся б умацавацца ў гэтым бараку, і вытрымалі б тут асаду, і прынялі б смерць са зброяй у руках — дзеля выратавання гэтай сутнасці.

Якой сутнасці?.. Вось тут і паспрабуй вытлумачыць! Спрабуючы выказаць тое, што мне хочацца, я баюся перадаць не галоўнае, а толькі яго водбліск. Бязрадныя словы могуць не ўхапіць маю ісціну. Я рызыкую быць незразуметым, калі скажу, што мы ахвотна прынялі б бой дзеля выратавання своеасаблівай усмешкі воднікаў, і тваёй усмешкі, і маёй, і ўсмешкі служанкі — гэтага цуду, створанага сонцам, якое столькі мільёнаў гадоў шчыравала, каб у нас магла нарадзіцца своеасаблівая ўсмешка — даволі