Алесь Аркуш

РАЗЬВІТАНЬНЕ З ТАНТАЛАМ

Вершы

Саломінка пострамантызму

1.

Рака пад ледзяным панцырам. Адсутнасьць руху й глыбіні. Адсутнасьць рэакцыі на дзеяньне, адсутнасьць адкрытых жыцьцёвых праяваў. Нібыта жывая – нібыта мёртвая, нібыта слова – нібыта маўчаньне, нібыта рака – нібыта поле. Стан чаканьня, або летаргічнага сну – ён часовы. Набліжаецца разьняваленьне. Наплывае новая вада. Процідзеяньне ёй толькі павялічвае вонкавы ціск. Не. Гэта хутчэй унутраны ціск.

Нельга знайсьці нейкую асобную праяву, ад якой залежыць нарастаньне ціску. Усё знаходзіцца ў непасрэднай сувязі з усім. КРЫГАХОД – непазьбежнае наканаваньне. Новая вада ўзрывае мёртвую абалонку. Адкрываецца глыбіня, узьнікае рух.

Крыгаход – чарговая зьмена якасьці.

Чарговы крыгаход. Кожны раз здаецца, што новы – гэткі ж як і папярэдні. Аднак – не. Кожны раз ён іншы, эвалюцыйна іншы. Але нават калі б яны й былі заўжды аднолькавымі, усё адно ты мусіш успрымаць іх адрозна, з вышыні свайго нарастаючага досьведу.

Крыгаход – гэта заўсёды небясьпека, выпрабаваньне.

2.

Ты на ільдзіне. Навокал усё варожае, агрэсыўнае, хцівае. Ты патрапіў у крыгаход. Спалучэньне наканаванага, асабістага, рэлятыўнага. Вандроўка-выпрабаваньне. Няма сэнсу камусьці даводзіць свае перакананьні, свой погляд на рэчаіснасьць. Наўсьцяж рэтраспэктыўны рэалізм, падсьвядомыя дзеяньні (інстынкт самазахаваньня), мімікрыя экстрэмальнай умовы. Толькі прадчуваньне небясьпекі й актыўныя процідзеяньні ратуюць – аксыёма выпрабаваньня – у цяжкіх абставінах. Ты ня маеш вопыту кіраваньня ільдзінай (увогуле – ці існуе ён?), але інстынктыўна мадулюеш ягонае галоўнае правіла – слухай сябе, вер у сябе, спадзявайся на сябе. Увесь папярэдні вопыт набыў легкаважнасьць паветранага балёніка. І ты адчуваеш – недзе побач лунае дух ПОСТРАМАНТЫЗМУ. Ты не супраціўляешся яму й ён вольна пранікае ў цябе, дыфузыўна запаўняючы ўсю тваю сутнасьць. Пострамантызм пачынае прысутнічаць у тваіх словах, учынках, думках, крыві. Хто паклікаў яго? Крыгаход? Твая небясьпечная сытуацыя? Але ж якая карысьць ад яго на імклівай, хісткай ільдзіне? У кожнага чалавека бывае свой крыгаход на сваёй рацэ. Ці на кожнага ў гэткіх абставінах зыходзіць пострамантызм?

Напэўна, ты заўсёды быў схільны да рамантызму, і пострамантызм быў тваім наканаваньнем, як нараджэньне, як гэты крыгаход. Ты заўжды цікавіўся выключна сабой. Сусьвет пакідаў адбітак у тваім уяўленьні й ты вывучаў яго, усьведамляючы, што вывучаеш самога сябе. Што з таго, што тваё ўяўленьне недакладнае раўнюткае люстра, што твая трохвымерная прастора скажае сусьвет горш, чым рачныя хвалі – адбіткі аблокаў у вадзе. Галоўнае – працэс пазнаваньня. Ці зьяўляецца шкодным засвойваньне памылковых ведаў? І ці зьяўляюцца яны памылковымі для цябе, якога трохвымяровая прастора моцна трымае ў сваіх абдымках?

Вось вам і спажыўная глеба для пострамантызму. Няма пэўнай дакладнасьці ўспрыманьня сьвету. Няма эталёну. І жадаемае часам успрымаецца за рэчаіснае. Але ж дзе тое рэчаіснае? Хто яго бачыў? І ўвогуле, ці магчыма яго пабачыць? Пострамантызм у такіх варунках натуральная зьява. Ён выпраменьвае аптымізм, або, прынамсі, імкнецца да яго. Ягонай падвалінай зьяўляецца этычны й маральны вопыт (бо ён стваральны). Пострамантызм адмаўляе, не ўспрымае, ігнаруе розную брыдоту, бо, зноў такі, ягоная сутнасьць – стваральная.

Магчыма, твой пострамантызм – спадчынная праява. Гэта як пошук цыцкі для дзіцёнка. Усе спадчынныя праявы спрыяюць імкненьню захаваць жыцьцё. Яны найбольш яскрава сьведчаць аб сваёй прысутнасьці пры небясьпечных варунках. Вось і зараз ты на сьлізкай, каварнай ільдзіне нясесься чорт ведама куды. Ты ў небясьпецы. Таму й марыш пра цёплую вопратку, спажыўную ежу, утульнае, надзейнае жытло. А яшчэ – пра шчасьлівы канец, сваю сьмеласьць і спрыт, чароўную дапамогу. Зразумела, гэта ўяўная саломінка, але як часта менавіта яна й ратуе ў безвыходных становішчах.

3.

І вось ты ўжо ўяўляеш, што каварная ільдзіна – Ноеў каўчэг, а імклівая плынь ракі – ратуючая сіла. Што наперадзе новае жыцьцё са сваёю новаю пэрспэктывай. Аднак пострамантызм – не калыханка. Бо трэба даплысьці, перамагчы, выжыць. Галоўны станоўчы яго досьвед – шлях мае пэрспэктыву (няхай сабе ён і безальтэрнатыўны, дадзены прымусам абставінаў). І ты пачынаеш дзеіць, актыўна спрыяеш зьдзяйсьпеньню свайго пострамантычнага ўяўленьня.

Тут можа ўзьнікнуць аналёгія з пагоняй за міражнымі аазісамі. Здаецца, мэты ў гэтых выпадках аднолькавыя – дамагчыся пэўных уласных выгод. А калі разгледзець больш рупліва... У першым выпадку пострамантызм дапамагае пераадоліць жыцьцёвую дадзенасьць, напоўніць сэнсам непазьбежныя дзеяньні, наканаванасьць. У другім выпадку – покліч аазісаў нашэптвае адчай або спакуса. Ні адчай, ні спакуса ня маюць ніякага дачыненьня да пострамантызму. Яны далёкія ад стваральнасьці, тым больш ад этыкі і маралі.

4.

Пострамантызм – Апазыцыянэр зь вялікай літары. Ён дакладна адчувае хлусьню, няшчырасьць і скнарнасьць. Ён зьявіўся як пратэст (пратэстант) супраць навалы чалавечай хцівасьці, генэруючы інстынктыўныя захады, якія мусяць ратаваць асобу ад дэструктыўнага ўзьдзеяньня сацыяльнага зла.

Зло гэтае дзеіць толькі на паверхні, тут ягоная прастора й ягоныя ахвяры, тут яно стварае сваю парафію. Адно глыбіня недаступная злу. У ёй адсутнічае сэнс існаваньня нэгатыўных чалавечых праяваў. Пострамантызм дапамагае імкнуцца ў глыбіню, у бясконцасьць, у космас. Ён ратуе чалавечыя душы й пры гэтым не пазбаўляе людзей жыцьцёвай актыўнасьці, стваральнага імкненьня. Духоўнае пачынае валадарыць. Ня розум, а менавіта духоўнае, якое сынтэзуе ў сабе як асабовыя чалавечыя, так і агульныя касьмічныя чыньнікі.

Пострамантызм у вадрозьненьне ад папярэдніх рамантызмаў не зьбіраецца нікога нікуды клікаць, а тым больш прапаноўваць пэўныя жыцьцёвыя рэцэпты, нікога ні ў чым не абвінавачвае. Ён не зьвяртаецца да масаў і нават да канкрэтнай асобы – хутчэй да самога сябе.

Я – сьвет, я – космас – паўтарае пострамантызм.

5.

Усё мае свае карані, свае вытокі. Кожнае дзеяньне пакідае пасьля сябе вынік. Новая вада вызваліць раку ад лёду й гэтым наблізіць чарговае “аледзяненьне”, якое, у сваю чаргу, паспрыяе набліжэньню новага (іншага) крыгаходу.

У Афрыцы ёсць рака Ніл. Яна ня ведае крыгаходаў. Няўжо нашыя ўмовы