Алесь Разанаў З АПОКРЫФА Ў КАНОН

Гутаркі, выступленні, нататкі

Падрыхтаванае на падставе: Алесь Разанаў, З апокрыфа ў канон. Гутаркі, выступленні, нататкі, — Мінск: Выдавец I. П. Логвінаў, 2010. — 138 с.

ISBN 978-985-6901-90-7

Copyright © 2015 by Kamunikat.org 

НАТАТКІ НА ДУБОВЫХ ЛІСТАХ

У Коласу цяжкасць: ягоная ўдзельная вага — вага глебы і глыбы, адусюль ён скіроўваецца туды, адкуль узяты, адкуль сам узяўся,— у асяродак, у родны. Ён памятае яго спрадвечнай, унутранай, арганічнай, я нават рызыкну сказаць — цялеснай памяццю, якая не дазваляе яму ні прыстаць, ні заблытацца ў іншароднасці, памяццю той самай удзельнай вагі.

Стыхія Коласа не надзем'е (вышыня) і не падзем'е (глыбіня), а сфера, ураўнаважаная імі, зямля. Калі Купала парываецца ад зямлі, бо адчувае сябе паланёным земнасцю, то Колас і ў небе шукае рэчыў-насць, якая б мела дачыненне да зямлі, за якую можна было б зачапіцца,— сонца, зоры, хмары, птушкі... У іх ён бачыць не столькі іх саміх, колькі само іхняе бачанне, бачыць праз іх. У «незаземленым» небе ён знемагае: ягоная цяжкасць, нібы тармазная сістэма, цягне яго назад, наніз, у сваё месцазнаходжанне. Колас не прыземлены, як часам даводзіцца чуць, а заземлены (!): прыхінаючыся бліжэй да зямлі, ён — тым самым — прыхінаецца бліжэй і да неба. Вертыкаль пераўтвараецца ў гарызанталь, гарызанталь у кропку, але ў гэтай кропцы шматмернасць.

Пісьмо Коласа накшталт піктаграфічнага — тапаграфічнае. Па творчасці Коласа, па складу ягоных пачуццяў і думак можна вывучаць беларускі ландшафт, беларускі побыт, беларускую прыроду. Прырода і асоба паэта спалучаны — зрошчаны — у адно цэлае. Гледзячы ў яго творы, бачыш яго ў прыродзе і прыроду ў ім.

Свядомасць Коласа і свядомасць прыроды тоесныя. I, можа, нітка глухой — «лясной» — маркоты, якая прабіваецца ў голасе Коласа, якраз ад таго, што ён усё ж вылучаны, адасоблены, што яго свядомасць гэта толькі яго свядомасць, што ён з прыродаю не цалкам адно цэлае.

Двайною зоркаю назваў Максім Багдановіч музу Тараса Шаўчэнкі і ўкраінскай народнай паэзіі. Тое самае, з не меншай падставаю, выпадае сказаць пра Якуба Коласа і Янку Купалу. Двое яны як адна з'ява, яны парныя, яны аднаго прызвання і «прызыву», яны — узаема: дапаўняюцца і адрозніваюцца, высвечваюцца і тлумачацца.

У сваёй творчасці паэты непазбежна самахаракта-рызуюцца. Самахарактарыстыка (названая) твор-часці Коласа — новая зямля, самахарактарыстыка (неназваная) творчасці Купалы — новае неба.

Купала ўспрымае з'явы прыроды вельмі асабова, праз свой стан, праз сваё светаўспрыманне; хмары для яго, напрыклад, заўсёды нясуць бяду і нягоды. Колас жа гэтыя самыя хмары ўспрымае досыць канкрэтна, па-рознаму, у залежнасці ад пары, у залежнасці ад таго, наколькі яны патрэбны зямлі, ураджаю, яму — коласу.

Рух Купалы ад тутэйшасці, Коласа — да тутэйшасці, для Купалы айчына там, для Коласа — тут, Купала жывіцца энергіяй сонца, Колас — энергіяй зямлі, у зліцці з зямлёю Колас прадчувае сваю неўміручасць, Купала — згубу, Колас — круг, Купала — вастрыё, выйсце з круга, Купала часавы, Колас прасторавы. У Купалавай паэзіі мужык пераадольваецца ў імя сябе наступнага, у імя сябе чалавека, у Коласа — у імя гэтага ж — адстойваецца: калі мужык найболей мужык, тады ён найболей і чалавек... Праблема і драма купалаўскага героя — што ён яшчэ той самы, коласаўскага — што ён ужо не той самы.

Праз усю творчасць Коласа праходзіць дарога. Яна як перасяленне: вымушаная. Па ёй адыходзяць азіраючыся, шкадуючы тое, што застаецца (зрэшты, родны кут і ёсць якраз тое, што застаецца); адыходзяць нагамі, душой вяртаючыся. Адыход часавы, вяртанне вечнае. Менавіта дзякуючы вяртанню «старая» зямля пераўтвараецца ў «новую».

Уражанне: Колас быццам з нейкім недаверам, засцярогай ставіцца да натхнення, якое парушае, узрушвае, прымушае выходзіць па-за сябе. У Коласа яно па сваёй прыродзе іншае — засяроджанае і ўраўнаважанае.

У не-гучнасці, не-актыўнасці, не-яркасці Коласавых радкоў затоеная моц матэрыі: яна дзейнічае, калі на яе ўздзейнічаюць, не яна разбівае, але аб яе разбіваюцца; паводле верша — «гнуся, але да пары...».

Сёння, у век касмічных падарожжаў, касмічней стала ўспрымацца і ўся творчасць Коласа, у прыватнасці, «Новая зямля» — самы грунтоўны твор беларускай літаратуры. Змест, заключаны ў ёй, ставіцца ў адзіны — гістарычны і планетарны — кантэкст са зместам «Новага жыцця» Дантэ, са зместам «новага неба» і «новай зямлі» старажытных апокрыфаў-звеставанняў.

Дрэва, да якога ў Коласа асаблівыя адносіны,— дуб: ён найтрывалейшы, найдужэйшы, найдаўжэйшы векам... У «Казках жыцця»:

«I ўбачыла Дрэва, што сябры пакінулі яго. і яшчэ мацней зажурылася.

— Што рабіць?

Пусціць глыбей карэнні ў зямлю...»

Гэта наказ-выснова Коласа не толькі Дрэву, але і самому сабе.

СКРЫЖАВАННЕ ФРАНЦІШКА БАГУШЭВІЧА

Багушэвіч на скрыжаванні: старой і новай Беларусі, старога і новага беларускага пісьменства, і сам ён — скрыжаванне: у ім, запаўшы, жыло — як яго асабістая памяць, як яго асабісты досвед, належачы мінуўшчыне і не месцячыся ў ёй, выступаючы з яе як край, як перад,— папярэдняе, з яго ўсчыналася наступнае. Ён шматімённы — як народ, і, як народ, ананімны. Мацей Бурачок і Сымон Рэўка з-пад Барысава аб'явіліся, пэўна, не ў апошні момант, не на завяршальнай сгадыі «Дудкі беларускай» і «Смыка беларускага», засланяючы сабою ад розных непрыемнасцяў і неспадзяванак сапраўднага творцу,— яны прысутнічаюць загадзя, унутры саміх зборнікаў і як персанажы, і, галоўнае, як метад, як аўтарскае светаўспрыманне.

Багушэвіч пазбягае свайго прозвішча, свайго канкрэтнага імя, бо яно ўжо «названае», бо яно прапісана да казённага асяродку і атаясамлена з ім. Каб быць «сваім», яно мусіць адрачыся ад гэтай таясамнасці, выйсці з гэтай названасці, мусіць існаваць «па-свойму» — ананімна, прыкрыта. Звонку Багушэвіч адвакат, які служыць існуючаму ладу, знутры — паўстанец, які ўзрывае гэты лад, звонку — ён ушчымляе праўду, знутры — ратуе, звонку — адзін з многіх, знутры — адзіны ў многіх, звонку — пан, знутры — Мацей Бурачок і Сымон Рэўка... I калі ў вершы «Ахвяра» ён звяртаецца да той, у кім увасоблена даўніна — да бабулькі, з наказам: «Маліся ж, бабулька, да Бога, Каб я панам ніколі не быў»,— дык гэта таму, што, каб панаваць, неабходна стаць вонкавым, вырадзіцца, неабходнастаць іншародным. Іншароднасць вонкавая, але яна пануе, роднае гібее, але яно ўнутранае. Няўрод, пра які паведамляе ў сваіх допісах і лістах Багушэвіч,— гэта таксама праява іншароднасці.

Многія вершы Багушэвіча арганізаваны