— у зямлi, ад якой увесь род Пампея.

Як жа гэтакую хваiну не паставiць у iканастас?

Цi млын, вятрак на беразе ракi, што будаваў Пампей. Пад млынам, пад яго крыламi, на беразе, хлопчык, прыгрэты сонейкам, сам — сонейка, зьвесiў танклявыя ногi да блакiтнай вады, быццам з яе вось толькi выскачыў — галяком на падасланай белай кашульцы. Тут усё дарэшты — кожная былка на зямлi i плямка ў небе, кожная рыска ў твары хлопчыка i ў аблiччы ветрака — сьветлае ды чыстае, жывое. Вятрак — сам прадзед у доўгай бурцы са стрэшкай-башлыком раскручвае на ветры крылы, абцягнутыя белай палат­нiнай, цi ня той самай, якую ткала мацi хлопчыка, Пампеева ўнучка, з якой пашыта i кашулька сына. Тут усё, усе вобразы i дэталi, адно з адным зьяднанае, адно другое высьвечвае ды паглыбляе, як, дарэчы, пячуркi ў пясчанай строме, гнёзды стрыжоў, — iх заўважыш i бачыш, што на стрыжа падобны хлопчык. А як цёпла, натуральна глядзяцца побач вятрак i хлопчык, Пампей i хлопчык, хоць няма Пампея, адно ягоны дух, духоўная прысутнасьць — яны яднаюць усё, пранiзваюць.

А печ? Ну, так, звычайная, як у кожнай хаце палешука, з загнеткаю, пячуркамi, з агнём глыбокiм у чэраве, дзе чыгункi ды гаршчочкi вакол агню бакi падсмальваюць, з фiраначкаю збоку загнеткi, каб печ прапаленую ня толькi засланкаю прыкрыць, але i фiраначкаю зашморгнуць, схаваць яе найчыстае начыньне ад чужога вока. Печ у хаце — жыцьця аснова, трываласьць i цяплынь, сьвятло. Але i гэтакiя развагi пiльнуе прыдзiрлiвая думка: печ усё ж перш-наперш — гарантыя ад гневу страўнiка, каб кiшкi, як кажуць, марш ня гралi? Тады якое яе права стаяць у iканастасе, дзе права адно — дух?

Пытаньне, як тую птушку, рызыкоўна пускаць на волю — чым вернецца: годным адказам альбо разгубленым маўчаньнем?

А ён ужо каля жаночага партрэта:

— Каця, стрыечная сястра. Яе ўбачыш — печ успомнiш. Зiма завейная, за вокнамi блакiтны вецер сьвiшча, у комiне гудзе i стогне, а мы з ёю ляжым на цёплай печы ды чытаем “Вiя” Гогаля. У нас свая ноч, свая зiма, свой вецер, свае чэрцi ў комiне шкрабуцца, кожны гук да костачак праймае, i так выразна бачыш, нiбы жывога, бурсака Хаму, як ён ляцiць на ведзьме, як ноччу адпявае яе ў царкве, як дамавiна лётае вакол яго, як ведзьма вылазiць з дамавiны, Хаму шукае. Вецер грымне — ты здрыганешся, здаецца, што чэрцi блiзка, да цябе крадуцца, чуеш, як Вiй дзьвярыма рыпнуў, па тваю душу iдзе. Маўчыш, ня дыхаеш. То было страхоцьце! А цi адно страхоцьце?

— Што яшчэ?

— Мы з Гогалем пераадольвалi зямное прыцягненьне, ляцелi ў неба, у космас, бывалi там, дзе зоркi, месяц, адтуль бачылi зямлю, свае хацiны, як бачыў Хама, калi ляцеў на ведзьме.

Тады i печ — ня проста печ з чыгуном бульбы цi капусты, ня толькi грэлка да сьпiны, да ног. Гэта таксама, нават, можа, найперш гэта, але ж ня толькi — яшчэ i карабель касьмiчны.

Ну, а дарога як трапiла ў iканастас? За якiя заслугi? Што вяровачкаю бяжыць памiж людзей, вёсак, гарадоў, усiх ды ўсё на зямлi зьбiрае ў сем’i, род, народ, дзяржаву? Апiрышча нагам у вандроўках?

— Тут iх дзьве побач, — кажа мастак. — Адна старая, коламi выбiтая да белага пяску, а другая новая, яшчэ ня выбiтая, цёмная, пракладзеная ў аб’езд, каб не загрузнуць. Скрозь гэтак на Палесьсi.

А што яшчэ яны, дзьве побач, кажуць, сьветлая ды цёмная? Што адна — да сьвятла, другая — у цемень, што ў кожнай свая мэта, доля, сваё наканаваньне, хоць i пралеглi побач. Загадка выбару: якой iсьцi альбо ехаць?

— Ваша найпершая ў далёкi сьвет?..

Я ведаў, што яна легла ад чырвонай брамы i што чырвань на браме ня толькi ад заходу сонца — за ёю ўшчэнт згарэла ад войнаў ды рэвалюцый ажно тры хаты.

— За браму я надоўга выйшаў у сорак пятым. У Камарын, адтуль — Дняпром у Кiеў. Год быў цяжкi. Ехаў вучыцца. Брат Мiкалай дэмабiлiзаваўся з армii, працаваў аграномам i палову заробку пакiдаў сабе, а палову, па-брацку, аддаваў мне. Пасаблялi вучыцца, як маглi, i мама, i дзед Мiхась, i нават баба Сынклета.

Баба Сынклета сядзела на парозе i ў мiсе на прыполе трымала яйкi. Нiбыта несла з-пад курэй i села перадыхнуць, на яйкi падзiвiцца: чысьцюткiя, бялюткiя, буйныя.

— Яйка ў вёсцы было сiмвалам жыцьця. — Во як! — А фiласофiя Сынклеты ў чатырох словах Iовы: Бог даў — Бог узяў. Тут — i жыцьцё чалавека, i ўвесь сьвет. Бог даў жыцьцё — жывi, пра сьмерць ня думай, Бог пра яе падумае, жывi так, каб Бог ад цябе не адвярнуўся. Гэтак Сынклета i жыла. Верыла ў Бога i веру сеяла па людзях. А я, бывала, як да яе зайду, дык i перахрышчуся. Нiдзе больш, а ў яе заўсёды.

Сынклета, як я адчуў, гонар мастака, як i Пампей, у сьвятым нiмбе. А бацька, мацi?

— Ад мамы я вучыўся працаваць. Кладзешся спаць, а яна яшчэ працуе, прачнешся — яна ўжо працуе. Калi спала, мы, дзецi, ня бачылi. I чым далей жыву, тым больш пераконваюся, што навука працаваць для мастака самая патрэбная. Якi б талент нi быў, а без вялiкай працы мастак не атрымаецца.

Партрэт мацi ў цэнтры на сьцяне. Вакол яе — сыны, вясковыя кабеты, крыжы, хаты, дарогi, ручнiкi. I нават — Жыцень.

— Мы з братам ведалi шмат народных песьняў, паданьняў. Ад мамы, ад дзеда Мiхася, ад Сынклеты. Пра Жыценя мама казала. Дзядок невялiчкi, валасы тырчаць ва ўсе бакi, прыгнуты, iдзе нячутна, добры, але як раззлуец­ца, то бяды наробiць. Увосень, ходзiць па палетках ды выглядае, хто як працаваў. Убачыць бароды непрыбранага калосься — зьвяжа ў сноп i сноп паставiць на чыста прыбраным полi. Там, дзе знайшоў бароды, у наступным годзе збажына не зародзiць, а дзе паставiў сноп — зародзiць. I дзед Мiхась казаў, што злаваць Жыценя ня трэба, а то завяжа жыта ў вузел — бяды не мiнеш. I што птушак любiць, аберагае.

Як жа было не натхнiцца пачутым ад дзеда i мацi, якiя гэтак паэтычна казалi пра Жыценя, быццам мелi шчасьце трымаць яго калi не за бараду, дык за крысо сьвiткi, i самi бачылi, як той завязвае бароды, чубы. Натхненьне мастака на ўзроўнi народнага, i пад пэндзлем атрымалася выява дзядка ў жыце: вусы ды бровы — сьпелае калосьсе, падрэзаная барада — колкiя голкi ржышча, вочы з-пад каласоў ды з каласоў высьвечваюць сiнюткiя, як васiлькi па жытнёвых межах, у жменi — пук жыта, каб вузел камусьцi завязаць, i птуш­кi ля яго ў жыце, перапёлачкi, весела пырхаюць, нiбыта супакойваюць, што дзед ня злосны, што яго кара — ад дабрынi, ахайнасьцi, любовi. Тут навука сэрцу чыстаму i сэрцу не зусiм чыстаму, тут таямнiцы асеньняй ночы, ад якой можна чакаць бяду i радасьць, трывогу i спакой, тут дыхаюць зямля i неба, зямля — зямным, працай ды збажыною, неба — высокiм, дзе жывуць багi, нават такiя, што на зямлю сыходзяць да людзей, як Жыцень. Тут бачыш ды чуеш паляшуцкае паданьне ў рэi зьбiральнiка тутэйшага фальклору Сержпутоўскага i разам з тым