— Не, тут другое, маці,— спахмурнеў адразу Сямён Захаравіч,— у вайну яна ў мяне шмат перажыла… Ледзь з дзецьмі ў Нямеччыну не трапіла, ды, шчасце яе — уратавалася неяк. Цягалася пасля па вёсках… Дзяцей яна мне, дзякуй ёй, зберагла… А як прыйшоў з вайны — якою яе ўбачыў! Страшная, худая — заплакаць можна… Жыццё такое было…
— Ой, не дай бог, людцы, вайны,— уздыхнула гаспадыня.— Мой жа сынок недзе зямлю парыць, можа, ужо і костачак не асталося. Як успомню…— I твар яе перасмыкнуўся, і здавалася, яшчэ трошкі — і яна заплача. Прыкрыла твар рукой, адвярнулася, адышла да печы.
Госці маўчалі. Цішыня запанавала ў хаце.
За акном нетаропка шапацеў дождж, і відно было ўсё ў садзе: змакрэлыя яблыні, апалыя жоўтыя яблыкі ў прытаптанай траве, бульбоўнік на барознах і зусім блізка, ля акна, рабінка — вялікія зеленаватыя кроплі дажджу віслі на яе галінах, адрываліся, падалі долу. У суседняй хаце, за садам, відаць, таксама палілі ў печы: па мокрым даху слаўся дым.
Усе маўчалі, кожны, мусіць, думаў пра сваё, а жонка Сямёна Захаравіча ўспамінала вайну, тое, як пайшла з дзецьмі ў бежанцы. Многа іх было тады на пыльных дарогах — гараджан, што ішлі і ішлі на ўсход. Немцы перанялі іх недзе па дарозе, сагналі да незнаёмай вёскі — вёска была пустой і напалову спаленай.
Жонка Сямёна Захаравіча ўспамінала…
Яна не ведала цяпер, як выжыла тады, чаму не памерла — ад страху, ад голаду, ад тугі. Памятала толькі, што адно думала і адным жыла: як накарміць дзяцей, як зрабіць так, каб уцалелі… Потым па людзей прыйшлі машыны. Ніхто не ведаў, куды павязуць іх, казалі, што ў Нямеччыну… Ёй пашчасціла: калі пад вартай асталося зусім мала людзей, яе з дзецьмі і яшчэ іншых адпусцілі — немцам не хапіла транспарту.
Што было потым? Вёскі, па якіх яна хадзіла, вёска, дзе папрасілася ў хату — да бабулі нейкай і яе дачкі… I тады яна перастала быць гараджанкай і стала вясковай кабетай: насіла ваду, ездзіла ў лес па дровы, палола, жала, хадзіла за сорак кіламетраў па соль у мястэчка, пляла дзецям лапці — і гэтаму навучылася,— жыла і ў хаце, і ў зямлянцы, хавалася ад немцаў і паліцаяў у лесе, ведала, што жывая сама, і не ведала, што з мужам…
Страшнае пекла было — вайна, і каб жа не ведаць яго ніколі…
Весела гарэлі дровы ў печы, і нешта закіпала ў гаршку. Пахла на кухні грыбамі, недзе сумна звінела муха пры сцяне, а госці сядзелі, маўчалі — як бы забыліся, што наперадзе была яшчэ дарога, горад, дзе раніцай чакалі ўсіх клопаты і работа.
Сямён Захаравіч устаў, падышоў да печы, качаргою выкаціў на загнетку вугольчык і яшчэ раз закурыў. Так і астаўся там, ля печы, і глядзеў на агонь, а ў вачах яго былі не то задуменне лёгкае, не то летуценнасць. Гаспадыня стаяла побач, склаўшы рукі на грудзях, і па твары яе відно было, што ёй падабаўся Сямён Захаравіч, а можа, больш за ўсё тое, што ён прыкурваў вось так, ад вугольчыка.
— Усё хачу спытаць, Захаравіч,— ціха сказала яна,— што там у газетах пра вайну пішуць… Будзе яна?
— Не будзе, маці, не будзе… Нам з табою яна не патрэбна.
— Дык і я ж так думаю, і сын суседчын, маёр, што летась у гасцях быў, таксама казаў: не павінна. А калі што якое, казаў, дык доўга яны не паваююць…
— Праўда, маці, праўда…
— Толькі вось у нас нядаўна чутка пайшла… Забегалі людзі, пачалі ў краме ўсё купляць… I я сабе солі купіла.— Яна квола засмяялася: вось якая, бачыце, дурніца.— А цяпер няхай ляжыць сабе: замаразкамі вепручка заколем, як знаходка будзе.
— Во-во! Добра… I мяне на свежаніну пазавеш, маці, га? Ты, як калоць надумаеш, мне абавязкова накажы. У мяне стрэльба ёсць, двухствольная, у рэйхстазе ўзяў… Я мігам з тваім вепручком распраўлюся…
— Не, праўда, Захаравіч, у вас ружжо ёсць?.. Нямецкае? — адгукнуўся з-за стала Саўчанка.— Як гэта вам узяць яго ўдалося? Раскажыце!
— А так… У рэйхстазе, у падвале ўзяў.
— Ну, так проста і ўзялі,— як бы пакрыўдзіўся Саўчанка,— відаць, цікава было…
Сямён Захаравіч змоўк. Ён не любіў расказваць пра вайну: пра яе гаварыць можна было або доўга і многа, або не гаварыць зусім. Пра яе гаварыць добра з тымі, хто сам сядзеў у акопах, ляжаў у шпіталях, хадзіў у атаку,— з тымі, хто адчуваў штодзень на ўласных скронях вастраваты халадок смерці. Гэтаму жаўтаротаму Саўчанку вайна была, мусіць, нечым і незвычайным і цікавым, бы нейкае кіно. А яму, Сямёну Захаравічу, вайна была проста вайной — страшнай штукай, замешанай на чалавечым жыцці і смерці. I яшчэ ён ведаў: каб не трэба было абавязкова перамагчы, вайна для яго і яго таварышаў не мела б ніякага сэнсу. Вайна, думаў ён, гэта людзі, якія чамусьці лічыліся генераламі, лейтэнантамі, радавымі, а папраўдзе былі проста салдатамі, ён сам бачыў, як за два крокі ад яго ўпаў генерал,— было гэтае ў першыя месяцы вайны — упаў, каб не ўстаць ніколі…
Яму, Сямёну Захаравічу, здавалася часам, што пражыў ён на свеце як бы два жыцці — другім жыццём была вайна. Яна адлічвала мінуты — доўгія, як чаканне смерці, яна лічыла імгненні — кароткія, як посвісты куль. Пад Севастопалем, у рэдкія зацішкі пасля бою, калі краналася душы пакутная нейкая яснасць, адкрываўся яму, здаралася, краёчак таго, звычайнага і амаль недаступнага ўжо жыцця. Ён бачыў мора: яно ляжала спакойнае, сіняе, светлае, ахутанае ўдалечы ласкавай смугой, дэльфіны куляліся на невысокіх хвалях, і здавалася, не было навокал ні вайны, ні смерці, ні спякотнага неба, белага, як выцвілы брызент, ні свежай крыві, што цьмяна блішчала на сонцы.
I дзіўна: многа страшнага і цяжкога забылася з часам, а вось тыя, спакойныя, хвіліны і цяпер жывыя ў памяці…
— Сеня!.. Глядзіце: дождж перастаў!
Яго вывеў з задуменнасці жончын голас.
Сямён Захаравіч паглядзеў у акно. Туманная смуга лёгкім дымком вісела ў садзе. Недзе рыпнулі на вёсцы вароты, нехта загаварыў — вёска поўнілася гукамі, нейкімі асабліва рахманымі, выразна прыцішанымі пасля дажджу. Пачынала цямнець.
— Трэба ехаць,— сказаў Сямён Захаравіч.
— А можа, астанецеся яшчэ? Вечарэе ўжо, дарога дрэнная,— загаварыла гаспадыня.— Паначавалі б, а заўтра паехалі б… Паспееце ў горад.
— Паедзем, Захаравіч, праўда? — умяшаўся Саўчанка.
— Вы ж малады, чаго вам спяшацца. I яны б, можа, асталіся,— кінула гаспадыня на Сямёна Захаравіча з жонкай.
— Ён у нас толькі ажаніўся, маці, да жонкі спяшаецца. Нічога не зробіш: моладзь,— заступіўся за Саўчанку Сямён Захаравіч.— I мне заўтра на работу рана…