Міхась СТРАЛЬЦОЎ

ВОСЕНЬСКІ ЎСПАМІН

Той восенню я жыў у вёсцы. Быў верасень, стаялі цёплыя, ціхія, поўныя празрыстасці і бляску дні. Кволасць і знямога, здавалася, былі разліты ў паветры, яны адчуваліся ва ўсім: у слабым зіхаценні ўжо халаднаватай смугі, у самотным іржышчы, што млява сірацела на сонцы.

Цэлымі днямі на вуліцы рыпелі вазы — з поля звозілі авёс і грэчку. Ля калгаснага гумна гудзеў камбайн, і ў перапынках між работай дзяўчаты спявалі:

Ой, наступае

Восень халадная,

Ой, ды ў бярозы

Лісток ападае.

Я чуў гэтую песню амаль кожны дзень, грузячы разам з хлопцамі на машыны высахлы з лета торф: мы прыехалі сюды з горада нарыхтоўваць паліва.

Начавалі і сталаваліся мы ў вёсцы, жылі па хатах. Мая гаспадыня была ўвішная, рухавая кабета, нягледзячы на свае пяць дзесяткаў год. Кожную раніцу я прачынаўся ад яе голасу: тупаючы па хаце, старая будзіла сына, крыху гультаяватага хлопца:

— Мікіта, а-а Мікіта! — надрывалася яна.— Не, дачакаешся, лежань, што за ногі сцягну…

Мікіта адварочваўся да сцяны і нешта мармытаў.

— Выхворваешся ты ў мяне, вылежваешся,— бубніла цётка Аўгіння,— а тады зноў да галубоў… Павыкідваю пустэчу гэтую — дачакаешся…

— Не выкінеш… Не ты прынесла…— агрызаўся Мікіта сонным голасам.

— Ах, каб цябе,— злавалася старая,— дваццаць гадоў мае, а дзяцініцца…

3 галубамі Мікіта бавіў час, калі выпадала быць дома. Ён выпускаў іх з самаробнай скрынкі на дах, клаўся пад плот на траву і, не адрываючыся, сачыў за птушкамі. Яго драбнаваты твар мякчэў, губы кволіла ўсмешка, а ўважныя вочы глядзелі пільна з-пад доўгіх веек. Калі я быў у гэты час непадалёк, Мікіта, не паварочваючы галавы, клікаў мяне:

— Хадзі паглядзі, як галубы цалуюцца. Ты ж не бачыў мо!

Я лажыўся на траву побач з ім і глядзеў на забавы птушак. Белая галубка ціха і сумна буркавала, ля яе круціліся два галубы. Адзін — шызы, паважны — самавіта хадзіў, выпінаючы грудзі; другі — шчуплейшы, увесь час наскокваў на яго і адразу ж адбягаў.

Настырнасць шчуплага галуба па-дзіцячы радавала Мікіту.

— Ата-та! Так яго! — выгукваў ён і пляскаў далонямі па зямлі.— Бач, прыгожы, халера, як гарадская дзеўка. А скажы ты мне,— пытаўся раптам ён,— чаму гэта вашы дзеўкі прыгожыя, а нашы дык нязграбныя нейкія, га?

— Ну, што ты! — здзіўляўся я.— Бо прыглядзеліся табе свае.

— А можа, і так,— падумаўшы, згаджаўся Мікіта.— Вось Ганка… Яна яшчэ прыгажэйшая за гарадскіх.

— А хто яна, Ганка? Тут жыве?

— Во, ты і не бачыў… Яна ж да нас прыходзіць, маці памагае.

— Яна вам радня якая, ці што?

Мікіта, перш чым адказаць, зірнуў на мяне і немаведама чаго засмяяўся. Я здагадаўся, што Ганка яму ніякая не радня, а пра большае і не думаў дазнацца. Але Мікіта раптам сам загаварыў:

— Маці мяне жаніць хоча, кажа: чаго ты, дурны, да яе падступіцца баішся. А я і праўда баюся Ганкі, сорамна неяк. Толькі калі вып’ю, дык праводжу…

— Ну і як?

— Ат, не ведаю… За ёй колькі бегала ўжо, ды ўсё так. «Два — сем» ногі сабе адбіў, бегаючы…

— Які «Два — сем»?

— Не ведаеш? Ну, шафёр наш. Дзеўкі яго так празвалі. Кажа: з адной жонкай два месяцы жыў, з другой — сем… Потым яшчэ Жэнька Бохан бегаў, той, што на ляснічага недзе вучыцца. Гэты дык і праўда брыдкі нейкі: як дзеўка, рознымі мазямі мажацца ды валасіны лічыць, колькі вылезе…

Ганку я ўбачыў на другі дзень, пад вечар, калі прыйшоў з работы. Гаспадароў дома не было. Я ўспомніў, што Мікіта яшчэ ўчора збіраўся ў суседнюю вёску па махорку, а старая павезла ў горад яблыкі.

У хаце, змораныя цеплынёй, саладкаватым пахам памідораў, што ляжалі навалам на падаконні, сонна гулі мухі. Ля печы стаялі недагледжаныя чыгункі з бульбай, у парозе валяўся на смецці венік. У цёткі Аўгінні было цяпер шмат работы, і ёй не было калі зважаць на такую дробязь, як парадак у хаце. «Сытаму ды здароваму ўсё добра»,— казала яна. Дома цётка Аўгіння хадзіла ў зашмальцаванай капоце, босая, у панчохах без ступакоў.

У той дзень мы нагрузілі многа машын, і я адчуваў сябе крыху стомленым. Сеў за стол, закурыў скамечаную, напалову высыпаную папяросу і стаў глядзець у акно. За плотам стаяў маўклівы і задуменны сад. Кранутае жаўцізной лісце холадна блішчала пад промнямі нізкага сонца, і буйныя гронкі пладоў былі заліты роўным васковым святлом. Сад нібы дагараў у нейкай урачыстай, апошняй знямозе.

На двары ляпнулі веснічкі, я падаўся да акна. Нейкая дзяўчына, невысокая, без хусткі, ішла да ганка, крыху схіліўшы галаву ў задуменнасці ці па звычцы. Я не паспеў яшчэ што-небудзь падумаць, як яна нечакана з’явілася на парозе і, убачыўшы мяне, затрымала руку на клямцы:

— А я… мне здалося, што гэта Мікіта дома.

Я адразу адчуў сябе няёмка, быццам быў вінаваты, што таго не было ў хаце, і чамусьці перапытаў:

— Вы да Мікіты? Ён…

— Чаму?

Мяне здзівіў яе голас, тое, як яна сказала гэта «чаму». Голас быў роўны, ціхі і глыбокі — з нейкімі густымі, дрымотнымі ноткамі. Я гдядзеў на яе, не ведаючы, ці запрасіць астацца, ці зноў сказаць пра Мікіту. А яна заўважыла ў парозе смецце, схапіла засланку і стала завіхацца з венікам. Тады я здагадаўся, што гэта Ганка. Я з цікавасцю паглядзеу на яе. Кідаліся ў вочы чорныя яе валасы, што спадалі на шчокі, на лоб. Нос быў прамы, зграбны. Шчокі расчырванеліся: можа, ад сарамлівасці, а можа, ад старання.

Я чамусьці не стрымаў сябе і сказаў:

— Канешне, вы Ганка, і я ведаю вас.

Яна выпрасталася і без здзіўлення глянула на мяне:

— I я вас ведаю…

— Адкуль?

— Бачыла, мы ж суседзі…

Я змоўчаў. Ганка ўзяла засланку са смеццем і выйшла з хаты.

— Мне яшчэ трэба бульбы накапаць,— сказала яна, вярнуўшыся.— А можа, вы есці хочаце, дык я пашукаю.

Яе шчырая прастата ўразіла мяне, няёмкасць адразу прайшла, і я загаварыў жартаўліва:

— Не, не трэба, я лепш пайду з вамі на агарод. Памагу ды заадно пагляджу, на што вы здатныя. Можа, цётка Аўгіння благую выбрала нявестку.

Ганка зірнула на мяне спакойнымі прамяністымі вачамі, а мне аж балюча стала за іх ясную даверлівую чысціню.

— Чаму? — выдыхнула Ганка.— Я памагаю цётцы Аўгінні… Яна просіць. Навошта ж вы так?

— Я больш не буду,— паспяшаўся апраўдаццая.— Пойдзем. Возьмем рыдлёўку і