Міхась СТРАЛЬЦОЎ

ДЗЕНЬ У ШЭСЦЬДЗЕСЯТ СУТАК

Згадка пра Поўнач

ПАЧАТАК

Вось жыву я цяпер у адным добрым месцы на адзіноце з лесам, восеньскай цішынёй, з незразумелым пакуль мне самому набыткам свае душы. Днём лес свіціцца, засланы скурчаным сухім лісцем, халадок цверазіць скроні, і такое адчуванне ў мяне, што калі разгадаю я цяперашнюю патаемнасць лесу, адзінокага на галінцы лістка, калі спасцігну простым словам пругкую выразнасць чорнага крушынавага ствала, калі спалучу я ў адным адчуванні скупы водар халоднай зямлі, журблівае святло неба, і далёкі рокат трактара, і сарочы порсткі чэкат,— скрозь восень гляну я сабе ў душу, нібы ў крыніцу, адвяду рукой апалыя ў ваду пажоўклыя лісты. «Здароў быў, чалавеча-браце,— скажа мне мая крыніца,— чаго ж так доўга не глядзеўся ты ў мяне, навошта чакаў адно восені?» А што адкажу я ёй? Што не галіўся перад тым, не харашыўся, і такі быў і сякі. «Даруй мне, мая крыніца, дай і цвярозлівасць сваю, і яснату, і бляск свой дай, і сінюю смужлівасць!..»

Цяпер жа няпэўна ў мяне на душы, як у прыродзе туманным ранкам. I лес, і восень пакуль не адкрываюцца мне, і я зайздрошчу сябру, што з вялікага далёкага горада піша мне пра гэтую мясціну, дзе цяпер я, пра апалае лісце, пра халодны шызы пасак асфальту ў лесе, пра гайню сабак, што трухаюць па дарожцы следам за людзьмі, настроенымі на спаважна-летуценны лад, узброенымі дзеля легкадумнай акрасы няструганымі арэхавымі кіямі. Я зайздрошчу сябру, акрэсленасці яго тугі, зайздрошчу той восені, якую ён далёка адсюль носіць у сабе. А можа, усё ў тым, каб быць далёка? Чамусьці вось і мне б’е ў вочы другая ясната — з таго краю і з таго лета, дзе ўдзень і ўночы свеціць сонца, дзе празрыстае, аж белае, паветра, дзе наступае на бераг і адступае мора: зелянеюць на камянях водарасці, востра пахнучы; з падпаленай кучы скрынь, дошак, гумы, пакінутых на беразе морам, валіць дым, дзьме свежы вецер, і свеціць, свеціць сонца. Стаіць у вушах маіх нязвыклая тая цішыня над шэрымі сопкамі, закіданымі каменнем, скупа аздобленымі па адхонах кусцістымі нізкімі бярозкамі, падобнымі на лазу, і лазой, падобнай на бярозкі. I ўсё так выразна, проста на той зямлі, што адчуванне роднасці табе прыроды прыходзіць адразу, спадаюць непатрэбныя адзежыны з душы, і, адзін сярод белай глушэчы, адчуваеш, імгненна спасцігаеш ты, што не будзеш тут адзінокі: будзеш як сонца, як трава, як вада: ці надоўга ўсцешышся гэтым, не ведаеш, але адзіноты тут не баішся. Памятаю, дзіўныя думкі прыходзілі да мяне на Поўначы: ну хоць бы пра гэтую ж адзіноту. Не ведаю, ці здолею перадаць цяпер іх, баюся, што гэта хутчэй не думкі былі, а думкі-адчуванні, калі ўяўленне сігае наіўна і далёка; слова не паспявае за ім, але праз гэта, як ні дзіўна, не адчуваеш прыкрасці. Памятаю, мне вельмі зразумела было, чаму чалавек можа адчуць сябе і адчувае часам адзінокім сярод людзей. Цяпер мне цяжка ўзнавіць усё гэта, але тады, памятаю, думаў я пра тое, што мы па-рознаму разумеем сябе ў прыродзе і ў жыцці: чалавек індывідуальны, прырода безасабовая і, да таго ж, абыякавая да нас. У жыцці мы перш за ўсё адчуваем сябе як асобу, усё ідзе ад нас і ўсё вяртаецца да нас: мы як бы пасылаем сігналы і самі ж прымаем адказы на іх. Калі ж нешта псуецца ў гэтай добра наладжанай сувязі, яна перастае быць зваротнай: мы чуем свае сігналы, але перастаём прымаць, разумець чужыя адказы на іх. Магчыма, усе чорныя меланхоліі, усе мерліхлюндыі бываюць ад гэтага. Бяжы тады, чалавек, бяжы, хутчэй ідзі да прыроды: яна безупынна шле табе свае сігналы, як сонца праменні, але ёй не трэба твой адказ. Няхай не бянтэжыць цябе гэта. У яе абыякавасці не пагарда да нас — толькі вялікі спакой і паўната жыцця. На хвіліну забудзь сваю асобу, кажа нам прырода, адчуй сябе адначасова і травінкай, і морам, і самім сабой. Я твая маці, а ты маё блуднае дзіця. Пабудзь са мной трохі, а тады, калі хочаш, вярніся да людзей.

Поўнач у нейкай ступені робіць чалавека ідэалістам, але калі і адчужае яго ад людзей, дык затым толькі, каб зноў прылучыць да іх. Як ні зайздросцілі б мы існаванню травінкі і лістка, у рэшце рэшт мы разумеем: наш шлях да вялікай еднасці з жыццём, са светам другі, чым у прыроды. I сувязь наша другая. Нам не пазбыцца яе, і ў гэтым не толькі прычына некаторых нашых горкіх хвілін, але і нашае шчасце — у мностве нашых асобных «я». Уявіце сабе: адзін чалавек, нешта накшталт чалавека-бога. Але ці здолеў бы ён зразумець гэтую сувязь, расказаць пра яе, ці здолеў бы ён усвядо-міць сябе творцам? Мусіць, не. Наша «я», разуменне чалавека і прыроды праз сябе робіць нас асобамі і твор-цамі. Будзем імкнуцца быць лепшымі, але навошта шкадаваць, што мы ёсць мы?!

Мне шкада было развітвацца з Поўначчу. У дзень ад’езду я не здолеў купіць білет на першы паветраны рэйс і ў чаканні позняга самалёта блукаў па Мурманску. Канчалася лета, зелянкова-блакітнае неба сеяла над горадам бязлітасна празрыстае, халаднаватае святло, прасторнымі выдавалі вуліцы, і такімі выразнымі, звышрэальнымі да прывіднасці выглядалі дамы, сціпла пафарбаваныя ў жаўтавата-бледны ці зеленаваты колер. Магчыма, самае цяжкае, з чым сутыкнуўся б мастак, малюючы паўночны краявід,— гэта паветра, тамтэйшае неба. На Поўначы не адчуваеш паветра так, як у нашай, лічы, паўднёвай паласе: у ім няма той насычанасці фарбаў, той густой, залацістай сонечнасці, тых чаргаванняў святла і ценю, якія ў нас розныя ў розную пару дня. На Поўначы ёсць проста паветра і святло, нечым падобныя на нашыя дні бабінага лета. Бесцялеснасць і празрыстасць, глыбіня і адсутнасць глыбіні.

Я прыглядаўся да горада і з нейкай радасцю адзначаў сабе, што ён не такі, якім здаўся мне, калі ўбачыў яго ўпершыню. Тады ён зусім не спадабаўся: горад як горад, здавалася, нічога адметнага, паўночнага, дамы — як шмат у якіх нашых гарадах. Дзе тутэйшы стыль, дзе тутэйшая архітэктура? Цяпер вось пачынаю вылучаць позіркам адзін дом, другі, пачынаю бачыць у іх нейкую адметнасць, разумею, чаму на Поўначы не робяць ніякага ўражання, а, наадварот, раздражняюць усе гэтыя калоны, пілястры, карнізы. Іншая справа — гладкая прастора сцяны, падкрэсленая сціплай, прамой архітэктурнай лініяй, іншая справа — прамавугольная вежа над домам, доўгі, як галерэя, балкон. Яшчэ падабаюцца мне драўляныя дамы, двухпавярховыя, складзеныя з надзіва роўных бярвенняў, пафарбаваных у цёплы руды колер: здаецца, сасна, гонкая, імклівая, як ссечана, так і пакладзена, неабкораная, у зруб, і ляжаць ёй тут доўга-доўга, у суседстве з цяжкімі, шырокімі гмахамі камяніц.

Дзіўнае гэта адчуванне — ведаць, што ты неўзабаве надоўга або назусім паедзеш