class="book">— А дзяўчына яна нічога сабе...

— Грышку можна пазайздросціць... Слухай, як хораша спявае...

Загаварылі ў Косці за спіною, і ён здагадаўся, што гутарка ішла пра Валю.

Косця не ведае, адкуль у яго набралася столькі сіл. Ён падаўся назад і плячыма націснуў на некага так моцна, што той, не ўстояўшы на нагах, адваліўся да сцяны. А Косця, не памятаючы сябе, выскачыў з клуба і невядома куды пабег бы, каб не напаткаў у вестыбюлі Юзіка Сапегу.

— Косця, што з табою? Ды кінь ты, мы цэлым курсам сходзім заўтра да дырэктара. Быць не можа, каб цябе не аднавілі. Ідзем, пагаворым... Супакойся... — Юзік мо заўважыў, што Косця быў як сам не свой, што з ім нешта рабілася.

У аўдыторыі, куды яны зайшлі, было цёпла і сцішна. На дварэ ж расхадзілася завіруха. Сыпала сухім снегам у вокны і жаласна выла ў тэлеграфных правадах. Раз-пораз звінела неакітаваная шыба і, не перасціхаючы, недзе ў рамах акна, грала адклееная паперка. Ці ад гэтых дзівосных і непрывычных гукаў, ці ад таго, што адбылося за ўвесь дзень, у Косці шэрхла спіна, яго праймаў холад.

Сапега, каб развесяліць Косцю, стаў за кафедру, надзеў на нос аправу ад акуляраў і пачаў чытаць свой канспект, падрабляючыся пад выкладчыка нямецкай мовы. Чытаў ён, сапраўды, як той выкладчык, голасна і заікаючыся.

На голас Сапегі і прыйшла Валя.

— Косцік, чаму ты тут? — яна падбіла вышэй свае густыя чорныя валасы і папрыгажэла.

«Нібы я табе патрэбен?... Ды я нікому не патрэбен...» — Косцю ахапіў нейкі жаль да сябе, хацелася заплакаць, але стрымлівала злосць:

— Што? — ён выклікнуў гэтак моцна, што аж здрыгануўся сам і тут жа зразумеў, што з языка зляцела нешта зусім не тое, але адчуў, што ўсё адно не дасць сабе рады: — Што табе да таго?..

— Косця. Дурненькі...— Валя зачырванелася і неяк спалохана адхіснулася назад.

Дзяўчаты, што стаялі дзесьці на калідоры, не паказваючыся і чакаючы Валю, зайшліся ад смеху.

— Ідзём на вечар... I ты, Юзік... — поўныя шчокі яе то чырванелі, то бялелі. I раптам яе падбародак задрыжэў, вусны скрывіліся. Яна адвярнулася, закрыла твар рукамі, выбегла з аўдыторыі.

...Тым днём, нічога нікому не кажучы, Косця вярнуўся дадому і, не ўтойваючы, сказаў, што выключаны з інстытута. Маці загаласіла на ўсю хату. Але гэты мацярынскі плач было лягчэй зносіць, чым зацятую маўклівасць бацькі. Косця адчуваў, што ні перад кім на свеце гэтак не вінаваты і ні перад кім гэтак не мае ганьбы, як перад бацькам.

На трэці дзень Косця пайшоў у калгас вазіць торф, і па вёсцы папоўз слых, што Сымонавага сына прагналі з інстытута. Бацька змоўчаў, толькі з кожным днём хмурнеў і зусім унурыўся. Маці дапякала штодня:

— Ось які гонар нам, ось... Выгадавалі сына, вывучылі...

Косця не ведаў, што рабіць, і таксама маўчаў. Адчуваў, што гутарка ў вёсцы і гэтая сварка ў хаце зусім даканаюць бацьку.

— Жарты табе... Маё сэрца як чула, — не перасціхала маці.

Аднойчы-такі бацька не сцярпеў:

— Ну, досыць табе!..

— Мо па галоўцы пагладзіш?

— Ды маўчы, кажу табе! — бацька падняўся з лавы, рукі яго закалаціліся, і вочы забегалі па падлозе, шукаючы невядома чаго.

Косцева жыццё дома з кожным днём цяжэла, рабілася прыкрым і бадай што невыносным. Трэба было хоць бы дзеля бацькі шукаць нейкі паратунак і выйсце: вярнуцца ў інстытут і, у крайнім выпадку, калі не пашанцуе ўладкавацца на стацыянар, падацца на завочнае аддзяленне. Гэтыя думкі і развагі крыху развясельвалі, прыносілі заспакаенне. Суцяшалі і дадавалі радасці ўспаміны пра Валю. Праўда, да гэтай радасці дамешваліся падчас журба і горкая крыўда на самога сябе, што і з дзяўчынай у яго выйшла не так, як у добрых людзей.

Тое, пачутае ў інстытуцкім клубе, выбівала Косцю з раўнавагі. Часам ён дакараў сябе за сваю вінаватасць, бо нехта, можа, бачыўшы не раз яго з Валяй, мог сказаць гэта знарок. То іншы раз верыў гэтай чужой гутарцы наконт Валі. Але заўсёды адчуваў, што не хапае яе слова,— яе пісьма, і невядома чаму з дня на дзень чакаў Валіных пісем, хоць ведаў, што іх не будзе: наўрад ці асмеліцца яна напісаць першая, тым больш, не ведаючы, дзе ён.

3 дому Косця меўся ехаць украдкам, але перад бацькам нібы прагаварыўся. Напярэдадні яго ад’езду бацька вярнуўся з мястэчка, прынёсшы дадому новыя туфлі.

— На, а то няма ў чым ехаць,— бацька дастаў іх з кардоннай скрыначкі і неяк асцярожна, нават з гонарам паставіў на падлогу.— Калі едзеш, то і грошы бяры. Палучкі яшчэ не было, але я от пазычыў...

...Вярнуўшыся з дому, Косця застаў на сваім ложку нейкага белага і доўгага, як жэрдка, першакурсніка.

— Ён тут законны, што скажаш...— высунуўшы з-пад коўдры нос, сказаў Пецька Жвір.— Сам жа ведаеш, каго выключаюць з інстытута, таго высяляюць з інтэрната. Дарэчы, у нас падлога нікім не занята. Можаш спаць. Ці прывыкаць вясковаму хлопцу. Хе-хе-хе...

Косцю да сябе ў пакой паклікаў Юзік і прыставіў нанач да свайго ложка тры скрыпучыя, раз’еханыя крэслы. Косцю ахапіла нейкая радасць, і ён адчуў палёгку, што вось гэты Юзік, які, здаецца, нікому не ўмеў сказаць ні кепскага, ні добрага слова, выдаўся зычлівым, сардэчным чалавекам. Ён хацеў неяк аддзякаваць за ўсю гэту дабрату, шчырасць, але чамусьці не хапала адвагі, ды і ў галаве круціліся нейкія халодныя, абыякавыя чэрствыя словы, ад іх было ніякавата, сорамна і нават брыдка самому.

Ад Валі Косця чакаў нечага большага, чым спагады і зычлівасці. Усю ноч, мучачыся на Юзікавым ложку, ён дакараў сябе, што не наведаўся да яе ў інтэрнат. А назаўтра раненька збегаў у інстытут, спадзеючыся ўбачыць Валю на перапынку, але даведаўся, што ўвесь чацвёрты хімфак паехаў на завод і што мабыць студэнты вернуцца па полудні.

Вечарам Косця аббегаў усе калідоры, заглянуў у чытальную залу, але Валі нідзе не знайшоў. У вестыбюлі ён незнарок наскочыў на Валіну аднакурсніцу, нізенькую, поўную, як налітую, дзяўчыну. Спачатку спалохаўся, а потым здзівіўся і нават узрадаваўся, што яна, устояўшы на нагах, не зазлавала, а толькі засмяялася:

— Ну і дурны ж ты, Косцік... I за што цябе толькі Валя любіць? Я вось зараз паклічу яе, няхай крыху супакоіць гэтакага распусніка, — і, накульгваючы, пайшла ў аўдыторыю. Валя на калідор выйшла, крыху счакаўшы.

— Ледзь дзяўчыну не скалечыў, — сказала яна замест прывітання, і бровы яе насупіліся.

Косця адчуў, як пахаладзела ў грудзях. У аўдыторыі з моцным грукам нешта ўпала, і ён аж здрыгануўся.

— Гэтая таўстуля-Марынка заўсёды што-небудзь утворыць,— Валя павярнулася і, пазіраючы недзе