такіх варунках і заставацца людзьмі. Душа мая была поўная гімнаў для іх, якія пасля, на чужыне, выліліся ў гарачыя вершы. У мяне не было пашпарту, але аднойчы, узяўшы ў рукі пашпарт нашага рабочага, у рубрыцы народнасць я прачытала, што ён — тутэйшы...

Мне стала агідна і крыўдна, і я адчула пякучае таўро няволі на целе беларусаў. Былі мы выкарыстоўваемыя і змучаныя на нашай зямлі. У крамах не было сталых цэнаў на тавары, як і не было іх на сельскія прадукты. Цэны на іх залежалі ад згавору і капрызу прагных купцоў. Яны вельмі нізка падалі ў час аплаты падаткаў, а вясною зноў, калі трэба было купіць хлеба, неімаверна падымаліся ўгору. Маленькія гробікі дзяцей бясконца вандравалі на могілкі, а саслаблыя жанчыны, ледзь паспеўшы нарадзіць дзіця, ішлі на работу. Сто ранаў у сэрца было для мяне бачыць усё гэта і ўсё гэта стрываць.

Памятаю аднойчы, як назначылі ліцытацыю за падаткі нашай жывёлы, свіней і збожжа. Было гэта неспадзявана. Сярод ночы я знайшла ў Лунне начальніка падаткавага ўраду і выянчыла ў яго стрыманне той ліцытацыі. Ён спрачаўся са мною, адцягваў час. Ліцытацыя была назначана на 12 г[адзін] дня, а тое стрыманне ён падпісаў мне ў 10.30. Перада мною было 12 вёрст дарогі, і я паспела. Я амаль загнала каня, але выратавала жывёлу і гаспадарку. Секвестратары ганяліся за свіньмі па ўсім панадворку, а бабы, стоячы, хахаталі над іх бездапаможнасцю, кажучы: “Вось цяпер дык у нас будуць парасяты...” Я ўсё прыпыніла. Адвязалі каровы ад вазоў, пазаганялі свінні, ізноў у тарпіну злажылі з вазоў цяжкія жытнія снапы. Секвестратары азвярэлі. Нічога ўжо не могучы зрабіць нам, яны ўварваліся ў сяло і там патрабавалі грошай за падаткі. Калі ім давалі квіты, яны рвалі іх на вачох у людзей. Я ўвайшла ў сяло, вазы начальства былі поўныя дываноў, палотнаў і скруткаў лёну. Да ручак вазоў былі прывязаны цялушкі і каровы, якія рваліся з вяровак, бо ніколі не хадзілі яшчэ на валаводзе. Секвестратары ўварваліся ў хату беднага Петручка, якога швагерка служыла ў жыдоў. Адкрылі швагерчын куфар і пачалі рабаваць. Жонка Петручкова сілай бараніла гэты тканы і прадзены дзявочы сястрын пасаг, яе кінулі на зямлю і таўклі ботамі. Пасаг з куфра раскупілі за бесцань ваўпянскія яўрэі, а Петручкова жонка ў муках нарадзіла неданошанае, нежывое дзіцятко... Як жа было мне цяжка.

Аднойчы я моцна пасварылася з татам, проста зазлавалася і ўцякла з хаты. Забраў мяне да сябе дзядзька ў Петравічы. Я была вельмі сумная і вельмі гордая, ужо змучаная жыццём. Там я сустрэла іншых сялян, гэта ўжо былі людзі бунтарныя і ідэйныя, яны змагаліся. Гэта яны пяялі мне: “Жыў на свеце Лявон” і апавядалі пра турмы. Там я пазнаёмілася з маім мужам.

Аднойчы ў час масавых арыштаў забралі і майго дзядзьку. Цётка ў плач, а я запрагла каня і следам за імі. Закавалі дзядзьку, пасадзілі на воз, а кругом расселіся паліцыянты. Да аглобляў з аднаго і другога боку прыкавалі хлопцаў, здаецца, з сяла Цыганаўкі. Вязу я гэту нечысць і выпытваю, куды іх павязуць. Даведалася, што ў Ваўкавыск. Цяжка каля Чортавай Печы ішоў конік пад горку, нават паліцыянты пазлазілі. Дрыжыць мой дзядзька і шэпча мне: “Калі зноў пасядаюць на воз, дык ты іх хапі за вінтоўкі, каб не стрэльнулі, а я махану ў лес, бо як будуць біць...” Я палічыла гэта лішне рызыкоўным. Дзядзьку і многа хлопцаў тады выпусцілі, але дзе-каторых я бачыла, як вялі па Ваўкавыску, а яны ледзь прыступалі на ногі. Пасля я даведалася, што іх гумамі білі ў пяты.

Адзін чалавек з той вёскі ўцёк тады ў СССР. Засталіся хворая жонка і двое дзяцей. Я проста пакінула багатую дзядзькаву хату і перабралася да іх. Вадзіла каня на балота, паліла ў печы, даіла карову, глядзела дзяцей ды па загадзе нейкага фельчара ўсё ставіла беднай жанчыне банкі на яе хворы бок. Але хутка мой тата прыслаў па мяне коні, і я зноў вярнулася ў Жлобаўцы.

Неўзабаве я выйшла замуж, як і хацела — за беларуса. Муж мой^[8] вучыўся ў Празе Чэшскай, быў ён сынам бедных бацькоў. Каб вучыцца, ён працаваў фізічна, а пасля за гэтыя грошы вучыўся. Так ён і чарадаваў працу з вучобаю. Яму заставалася яшчэ здаць дзяржаўныя экзамены. Хутка па вяселлі, ранняй вясной паехаў ён у Прагу канчаць медыцыну, а я засталася ў Зэльве. Ён пакінуў мне многа кнігаў на роднай мове, і я прагна пачала знаёміцца з нашай літаратурай. Тады, апрача Купалы^[9], Коласа^[10] і Багдановіча^[11], я сустрэлася з жывой і бунтоўнай паэзіяй Максіма Танка^[12]. Мне здавалася, што гэты дарагі, вялікі мастак адкапаў недзе несказаны скарб і вось шчодрай жменяй вяртае яго зноў народу. Я прагна чакала яго новых вершаў і адчувала вялікую сугучнасць маіх думаў і спадзяванняў з ягонай паэзіяй.

Я ўжо сама пісала даўно, яшчэ са школьных гадоў, але вершы свае хавала далёка з нейкай дзіўнай асцярожнасці, каб іх не крануў хто нядобрым словам, не высмеяў. Гэтага я не магла б стрываць, бо ў іх была душа мая, раненая і гордая. Калі мне было цяжка, я перачытвала іх. Яны загінулі.

Быў май 1935 г. Вокал Зэльвы было неспакойна. Людзі вывешвалі па дарогах сцягі, патрабавалі роднай школы і волі. Пачаліся арышты. Днём гналі дарослых, на досвітку малых дзяцей, якія паганілі партрэты Пілсудскага^[13] і дамагаліся роднай мовы. Аднойчы адзін са зняволеных, не вытрымаўшы катавання, зарэзаўся ў склепе зэльвенскай паліцыі. Лекар, які ўскрываў яго, гаварыў, што ад біцця цела адстала яму ад касцей. Мне рабілася жудасна. Народны боль рабіўся асабістым, нясцерпным. Было мне ўстыд за наша крывавае стагоддзе і адчайна з мае жаночай бездапаможнасці.

Хавалі забітага. Паліцыя разганяла людзей на рынку. Я ўвайшла ў склеп, дзе ён ляжаў. Быў гэта невялікага росту малады чалавек, у тканым цёмным каптане, з крыху васпаватым тварам. Ляжаў, быццам закаланелы з болю. Вокал яго сядзелі сціплыя сялянкі, выціраючы слёзы, і стаяла паліцыя. Мне падкасіліся ногі, я стала на калені і пасля кароткай малітвы пацалавала руку памёршага. Гледзячы смела ў вочы ворагам, я іх запыталася, дакуль гэта яны будуць здзекавацца над намі. Сказала ім, што ў мяне будзе сын, і я яго выхаваю і аддам для змагання за волю, як і сябе. Я выйшла.

За паўгадзіны пачаўся крык і плач у хаце з майго гэтага сказу. Мужаў бацька, які вельмі любіў мяне, пабег у паліцыю з просьбаю, бо прыказалі мне хадзіць мэльдавацца. Абараніў ён мяне, скідаючы ўсё на цяжарнасць. Усё начальства было як восы, мяне ганілі і ненавідзелі. Я маўчала. Было мне і ад сваіх, і ад чужых. Я яшчэ больш пагоршыла долю мужа, якому і так нялёгка было жыць і вучыцца. Аб сабе я не думала, мне не магло быць горай, як нам усім, а лепей — я не хацела!

Прыехаў муж, перапалохаўся атмасферы навокал нас. Я забылася пра жлобаўскае, усё ж крыху панскае жыццё,