сябе, варты ён любові ці нянавісці. I што Хрыстос, маючы для сваёй абароны легіёны анёлаў, маліўся за ворагаў сваіх, і што і мне трэба так рабіць... Ясна, які ты каталік. Зверху ты толькі каталік, а пад гэтым ты – схізма. Таму ты й цярпімы такі, братачка, чортава мяса на смярдзючых касцях.
Палікар. Пра такое данесці б трэба.
Кунцэвіч. Дано-ос. I данос на яго нічога не зробіць. “Хрыстос маліўся за ворагаў”. Я не Хрыстос! Я – меч, я – воўк ягоны! І за свайго! Хрыста я кроў піць буду, мяса рваць. Вось...
Паўза. Званы.
Ах ты, маленькі дурында, ах ты, заступнічак народны: “Вы абыходзіліся без нас: а калі трэба ўтаймоўваць смуты, што вы ўзбуджаеце ў народзе вашым бяспуцтвам, тады намі дзіры заторкваць... Калі, крый бог, айчына наша патрасецца (а вы сваёй суровасцю пракладаеце да таго торную дарогу), штó тады будзе з вашай уніяй?..” Лепш няхай патрасецца. Лепш няхай згіне. Пад дыхала б’е... “Іудзеям і татарам дазволена ў каралеўстве мець свае сінагогі і мячэці, а вы пячатаеце хрысціянскія цэрквы! Ад таго і ходзіць паўсюль пагалоска, што яны згаджаюцца лепей быці ў туркаў, чым цярпець такі гвалт... Паўсюль ужо грымяць пагалоскі, што яны назаўсёды жадаюць разарваць усякі з намі саюз”.
Паўза.
Хай разарвуць. Хай гінуць. Хай мы загінем. Хай! (Разрывае грамату.) Палікар. Гэныя... пасланцы ад віцебскага магістрата просяць прыняць. Кунцэвіч (ярасна). Яшчэ яны! Хто?! (Пасля кожнага наступнага імя ён сячэ рабром далоні па сталешніцы.) Палікар. Сымон Неша, бурмістр, Сцяпан Пасіёра, бурмістр. Езуіт. Зачыншчык усяму. Палікар. Поп Іля з задзвінскай царквы-шалаша. Езуіт. Свавольны поп. Палікар. Марцыян Ропат, цэхавы збраяроў-мечнікаў.
Паўза. Рука Кунцэвіча замерла ў паветры.
Антоні-Лар Вольха, залатых спраў майстра. Езуіт. I прыдумшчык ерэтычных песенек. Палікар. То што? Езуіт. Хай пачакаюць. Палікар. Горад патрабуе вашай парукі, што яны выйдуць адсюль цэлыя. Езуіт. Горад... патрабуе? Нахабства, вартае гэтага гадзючніка, усёй гэтай віцебскай свалоты. Кунцэвіч (нібы асеўшы). Дай слова. Нікога не чапай. Палікар. А я думаў... Даць слова, ды... хай бы пара галоў зляцела. Асабліва каб галовы Ропата з Вольхай. Твая правялебнасць, вялікі святы. Ты загадай толькі, загадай. Не трэба табе рук пэцкаць. Я буду сячы. Я хачу адгарадзіць цябе. Каб ты гэтым не займаўся. Каб рукі чыстыя. (Упаў перад ім на калені, ловіць рукі.) Кунцэвіч. Зробіш – няма чым будзе табе думаць. Калі паляціць хаця адзіны волас – тады твая галава паляціць. Палікар. Слухаю... Крыўдзіш адданага пса. Кунцэвіч. Ропат – збраяр. Віцебск – памежная крэпасць. Ёй, як паветра, патрэбна зброя. Палікар. Ну то... А Вольха? Кунцэвіч. Ён паэта. (Кунцэвіч пакутна шукае слоў.) Можа, другі на Беларусі пасля вялікага Міколы з Гусава. Чуў сёння “Куліну”? Езуіт. Адкуль такая павага да Беларусі і яе паэтаў? Кунцэвіч. Я шкадую, што ўсё адкрыў вам на споведзі. Адна справа – узняць руку нават на знатнага. Такіх хоць і заўтра наробяць. Зброя пры сабе. А такіх, як ён, стагоддзямі трэба чакаць. Езуіт. Ого, ды вы маглі б быць хаця й вялікім князем Літвы. Кунцэвіч. Я мог бы быць усім... Вы заразілі мяне смерцю... Я ведаю, што памру ад уласных... духоўных... сыноў. Усё так. Але гэтых... сёння... я вам... не аддам. (Выходзіць.) Палікар. I што яму іхнія галовы? Пра сваю думаў бы. Езуіт. Яны яго дзеці. Палікар. Гэта... гэта як? Дачка архірэя... сын арцыбіскупа. Не разумею. Езуіт. Што ты за дурны чалавек, Палікар? Ён жа сам пісаў “аб чыстаце іерэйскай, жэ лепей быці бязжэннымі”. Яны яго духоўныя дзеці. Палікар. Ага-а. Езуіт. Вось табе і “ага”. А ў цябе адразу дрэнныя думкі. Грэшнік ты, Палікар. Яму не пра жанчын, яму пра смерць думаць трэба. Палікар. Ды ён і так увесь час пра смерць. Як ехалі сюды, то ён пры нас, гвардыі, з такім смакам пра тую сваю смерць увесь час казаў, што мы яго слёзна прасілі, каб ён хаця за абедам пра гэта не гаварыў.
Уваходзіць Кунцэвіч. Ён прыбраўся. Паклікаў Палікара ўбок.
Кунцэвіч. Слухай, тысячнік. Распёк я цябе за тое, што вока кідаеш на дачку нябожчыка радцы Данеля. Палікар. Ды ёй гэтая быдляціна Ропат даспадобы. Так што я ўжо і не... Кунцэвіч (сумеўся). А што ён мне? Яму самая рацыя з войтавай дачкою ажаніцца. Багатыры. Увесь горад у кулаку. I прыблізіць праз іх – горад. Палікар (усхліпнуў). Залатая вы галава, ваша правялебнасць. А Данель той і памёр, як схізмат. Як папраўдзе, то трэба было б выкапаць з магілы дый... Кунцэвіч. Ну-ну... рана... Вядзі сюды пасланцоў.
Палікар прыводзіць Сцяпана Пасіёру, Сымона Нешу, папа Iлю, Ропата і Вольху.
Здароў, сыны.
Маўчанне.
Ропат. Сыны мы табе альбо не – гэта стане ясна пры канцы размовы, ваша правялебнасць. Мы – простыя людзі. Прыйшлі прасіць вольнасці і правоў. Кунцэвіч. Э-эх, сыны. I я ж чалавек, просты паходжаннем. Як вы ўсе. Бацька мой – шавец. Хрысцілі мяне ў беднай царкве святой Параскевы. Iля. Якую цяпер твае хаўруснікі адабралі ды вуніі перадалі. Добра ты пачаў. Са здрады правай веры і мовы. Пасіёра. Якой там “правай”? Проста “сваёй”. Мова “правай” не бывае. Яна – свая. Адна. Гэта прыказка, біскуп. Глядзі, як бы канец твой не быў ад рук з цярпення выведзенага, разлютаванага народа. Кунцэвіч. Што ж, пакінеце мяне ў памяці людской. Ропат. Права на месца ў гэтай памяці заваёўваюць не колькасцю ахвяр, не дымам пажараў, а дабрадзействамі, колькасцю дабра, паслуг, ласкі, што ты зрабіў людзям. Простым людзям. Кунцэвіч. І я просты, сыны. Ропат. Прадаў ты, святы айцец, просты народ. Неша. Вольха, падай яму. Вольха. Можа, гэта да чагосьці і прывядзе... Мы молім цябе выслухаць нас. Выслухаеш – згодныя быці з табою... Не – глядзі. Кунцэвіч. Нешта ў цябе, паэта... язык заплятаецца. Вольха. Тое, што я паэта, – справа дзесятая. (Падае ліст.) На. Кунцэвіч (чытае). “Не хочаш нас трымаць пры правах нашых... дазваляеш гвалты рабіць і праліваць кроў тых, хто не хоча ісці... у адступніцтва. Зараз ніхто ўжо не забяспечаны ў сваім праве і вольнасці, і ў кароткі час настане вялікая смута... крыві забітых на страшным судзе божым шукаць стану”. Усе. Так ёсць. Кунцэвіч. Але ж адзінства ўсіх?! Спакой?! Неша. Калі і зараз адмовіш – вымусіш нас разам з прарокам крыкнуць: “Судзі мя, божа, і рассудзі спрэчку маю”. Вольха. Чытай далей, біскуп. Кунцэвіч (чытае).
Паўза. Званы.
Ах ты, маленькі дурында, ах ты, заступнічак народны: “Вы абыходзіліся без нас: а калі трэба ўтаймоўваць смуты, што вы ўзбуджаеце ў народзе вашым бяспуцтвам, тады намі дзіры заторкваць... Калі, крый бог, айчына наша патрасецца (а вы сваёй суровасцю пракладаеце да таго торную дарогу), штó тады будзе з вашай уніяй?..” Лепш няхай патрасецца. Лепш няхай згіне. Пад дыхала б’е... “Іудзеям і татарам дазволена ў каралеўстве мець свае сінагогі і мячэці, а вы пячатаеце хрысціянскія цэрквы! Ад таго і ходзіць паўсюль пагалоска, што яны згаджаюцца лепей быці ў туркаў, чым цярпець такі гвалт... Паўсюль ужо грымяць пагалоскі, што яны назаўсёды жадаюць разарваць усякі з намі саюз”.
Паўза.
Хай разарвуць. Хай гінуць. Хай мы загінем. Хай! (Разрывае грамату.) Палікар. Гэныя... пасланцы ад віцебскага магістрата просяць прыняць. Кунцэвіч (ярасна). Яшчэ яны! Хто?! (Пасля кожнага наступнага імя ён сячэ рабром далоні па сталешніцы.) Палікар. Сымон Неша, бурмістр, Сцяпан Пасіёра, бурмістр. Езуіт. Зачыншчык усяму. Палікар. Поп Іля з задзвінскай царквы-шалаша. Езуіт. Свавольны поп. Палікар. Марцыян Ропат, цэхавы збраяроў-мечнікаў.
Паўза. Рука Кунцэвіча замерла ў паветры.
Антоні-Лар Вольха, залатых спраў майстра. Езуіт. I прыдумшчык ерэтычных песенек. Палікар. То што? Езуіт. Хай пачакаюць. Палікар. Горад патрабуе вашай парукі, што яны выйдуць адсюль цэлыя. Езуіт. Горад... патрабуе? Нахабства, вартае гэтага гадзючніка, усёй гэтай віцебскай свалоты. Кунцэвіч (нібы асеўшы). Дай слова. Нікога не чапай. Палікар. А я думаў... Даць слова, ды... хай бы пара галоў зляцела. Асабліва каб галовы Ропата з Вольхай. Твая правялебнасць, вялікі святы. Ты загадай толькі, загадай. Не трэба табе рук пэцкаць. Я буду сячы. Я хачу адгарадзіць цябе. Каб ты гэтым не займаўся. Каб рукі чыстыя. (Упаў перад ім на калені, ловіць рукі.) Кунцэвіч. Зробіш – няма чым будзе табе думаць. Калі паляціць хаця адзіны волас – тады твая галава паляціць. Палікар. Слухаю... Крыўдзіш адданага пса. Кунцэвіч. Ропат – збраяр. Віцебск – памежная крэпасць. Ёй, як паветра, патрэбна зброя. Палікар. Ну то... А Вольха? Кунцэвіч. Ён паэта. (Кунцэвіч пакутна шукае слоў.) Можа, другі на Беларусі пасля вялікага Міколы з Гусава. Чуў сёння “Куліну”? Езуіт. Адкуль такая павага да Беларусі і яе паэтаў? Кунцэвіч. Я шкадую, што ўсё адкрыў вам на споведзі. Адна справа – узняць руку нават на знатнага. Такіх хоць і заўтра наробяць. Зброя пры сабе. А такіх, як ён, стагоддзямі трэба чакаць. Езуіт. Ого, ды вы маглі б быць хаця й вялікім князем Літвы. Кунцэвіч. Я мог бы быць усім... Вы заразілі мяне смерцю... Я ведаю, што памру ад уласных... духоўных... сыноў. Усё так. Але гэтых... сёння... я вам... не аддам. (Выходзіць.) Палікар. I што яму іхнія галовы? Пра сваю думаў бы. Езуіт. Яны яго дзеці. Палікар. Гэта... гэта як? Дачка архірэя... сын арцыбіскупа. Не разумею. Езуіт. Што ты за дурны чалавек, Палікар? Ён жа сам пісаў “аб чыстаце іерэйскай, жэ лепей быці бязжэннымі”. Яны яго духоўныя дзеці. Палікар. Ага-а. Езуіт. Вось табе і “ага”. А ў цябе адразу дрэнныя думкі. Грэшнік ты, Палікар. Яму не пра жанчын, яму пра смерць думаць трэба. Палікар. Ды ён і так увесь час пра смерць. Як ехалі сюды, то ён пры нас, гвардыі, з такім смакам пра тую сваю смерць увесь час казаў, што мы яго слёзна прасілі, каб ён хаця за абедам пра гэта не гаварыў.
Уваходзіць Кунцэвіч. Ён прыбраўся. Паклікаў Палікара ўбок.
Кунцэвіч. Слухай, тысячнік. Распёк я цябе за тое, што вока кідаеш на дачку нябожчыка радцы Данеля. Палікар. Ды ёй гэтая быдляціна Ропат даспадобы. Так што я ўжо і не... Кунцэвіч (сумеўся). А што ён мне? Яму самая рацыя з войтавай дачкою ажаніцца. Багатыры. Увесь горад у кулаку. I прыблізіць праз іх – горад. Палікар (усхліпнуў). Залатая вы галава, ваша правялебнасць. А Данель той і памёр, як схізмат. Як папраўдзе, то трэба было б выкапаць з магілы дый... Кунцэвіч. Ну-ну... рана... Вядзі сюды пасланцоў.
Палікар прыводзіць Сцяпана Пасіёру, Сымона Нешу, папа Iлю, Ропата і Вольху.
Здароў, сыны.
Маўчанне.
Ропат. Сыны мы табе альбо не – гэта стане ясна пры канцы размовы, ваша правялебнасць. Мы – простыя людзі. Прыйшлі прасіць вольнасці і правоў. Кунцэвіч. Э-эх, сыны. I я ж чалавек, просты паходжаннем. Як вы ўсе. Бацька мой – шавец. Хрысцілі мяне ў беднай царкве святой Параскевы. Iля. Якую цяпер твае хаўруснікі адабралі ды вуніі перадалі. Добра ты пачаў. Са здрады правай веры і мовы. Пасіёра. Якой там “правай”? Проста “сваёй”. Мова “правай” не бывае. Яна – свая. Адна. Гэта прыказка, біскуп. Глядзі, як бы канец твой не быў ад рук з цярпення выведзенага, разлютаванага народа. Кунцэвіч. Што ж, пакінеце мяне ў памяці людской. Ропат. Права на месца ў гэтай памяці заваёўваюць не колькасцю ахвяр, не дымам пажараў, а дабрадзействамі, колькасцю дабра, паслуг, ласкі, што ты зрабіў людзям. Простым людзям. Кунцэвіч. І я просты, сыны. Ропат. Прадаў ты, святы айцец, просты народ. Неша. Вольха, падай яму. Вольха. Можа, гэта да чагосьці і прывядзе... Мы молім цябе выслухаць нас. Выслухаеш – згодныя быці з табою... Не – глядзі. Кунцэвіч. Нешта ў цябе, паэта... язык заплятаецца. Вольха. Тое, што я паэта, – справа дзесятая. (Падае ліст.) На. Кунцэвіч (чытае). “Не хочаш нас трымаць пры правах нашых... дазваляеш гвалты рабіць і праліваць кроў тых, хто не хоча ісці... у адступніцтва. Зараз ніхто ўжо не забяспечаны ў сваім праве і вольнасці, і ў кароткі час настане вялікая смута... крыві забітых на страшным судзе божым шукаць стану”. Усе. Так ёсць. Кунцэвіч. Але ж адзінства ўсіх?! Спакой?! Неша. Калі і зараз адмовіш – вымусіш нас разам з прарокам крыкнуць: “Судзі мя, божа, і рассудзі спрэчку маю”. Вольха. Чытай далей, біскуп. Кунцэвіч (чытае).