Ежы Анджаеўскі Цемра зямлю ахінае

«Сонца запала», — крычаць астраномы ў неба,

А навошта запала, ніхто не адкажа, маўчанне;

Цемра зямлю ахінае, і людзі паснулі нема,

А навошта спяць людзі, ніхто з іх не вывучае.

Прачнуцца без адчування, як без чування спалі…

А. Міцкевіч. «Дзяды», ч. III.

Ад перакладчыка

Недзе, здаецца, у 1958 годзе, калі я быў студэнтам і куды разумнейшы, чым сёньня, мне пашчасьціла зь летнімі заробкамі “па лініі маладзёжнага турызму”. Я суправаджаў групу варшаўскіх студэнтаў і асьпірантаў у паездцы па маршруце Брэст — Масква — Лазараўскае (Чорнае мора). Дзесяць дзён незабыўных уражаньняў, гутарак, сустрэч, дыскусій, каўказскай прыроды, мора. Да мозгу касьцей я быў — савецкі, а маладыя равесьнікі з Польшчы — палякі, а таму вельмі незразумелыя.

Сярод студэнтаў была групка (чалавекі тры-чатыры), якая трымалася наадасобку, не спрачалася, а дыспутавалі яны толькі паміж сабою. “Гэта наша будучае кіно”, сказалі мне. Гэта — той, гэта — той, гэта — Кшыштаф Занусьсі. Цяпер сьмела магу паўтарыць — о, Гэта Кіно! А тады мы нават пагаварыць не пагаварылі як сьлед, толькі пазнаёміліся. І Кшыштаф папрасіў мяне згадзіцца прыняць у падарунак кнігу, якую ён дашле мне па прыезьдзе ў Варшаву. Мы абмяняліся некалькімі лістамі. Кніга прыйшла.

Гэта была аповесьць Ежы Анджаеўскага “Ciemności kryją ziemię”. Пра часы іспанскай інквізіцыі, пра Вялікага Інквізітара Тарквемаду. Я прачытаў яе. І гэта быў першы ўдар па маёй савецкасьці, пазьней былі ўдары іншыя, але гэта быў самы першы, самы адчувальны і, мабыць, зь яго і пачаўся сур’ёзна ўсьвядомлены аналіз нашага савецкага жыцьця, нашага родненькага сталінізму. У 1961 годзе я пераклаў кнігу на беларускую мову, даў пачытаць сябрам. “Ці ты малы, хто ж гэта надрукуе!?” — сказалі мне. Але надрукавалі, праўда, толькі ў 1994 годзе ў зборніку замежных аповесьцяў зь дзіўнай назвай “Гісторыя каханьня” (Мінск, Мастацкая Літаратура, 1994), дзе яна і была пахаваная ў агульнай труне, нікім не заўважаная, нікім не адпетая.

А ў прамежку паміж гэтымі датамі я сачыў за творчасьцю і грамадскай дзейнасьцю пісьменьніка. Было там усяго, але найбольш ганеньняў, пакуль, нарэшце, аўтара назусім ня выгналі з Польшчы, дзе ён і памёр, пакінуўшы па сабе ў Małej Encyklopedii Powszechnej PWN такі кароткі запіс: “Анджаеўскі, Ежы (нар. 1909), пісьменьнік; навелы “Неўнікнёныя дарогі”, аповесьць пра маральную праблематыку “Лад сэрца”, зборнік апавяданьняў пра часы акупацыі “Ноч”, раман “Попел і дыямант” пра лёсы моладзі з АК і фармаваньне новага грамадска-палітычнага ладу ў вызваленай Польшчы, метафарычныя раманы “Цемра зямлю ахінае”, “Брамы раю”, гратэсковы раман “Ідзе, скача па горах”.

Дазволю сабе дадаць “Карны тыдзень” — пра жахлівыя падзеі падчас паўстаньня ў Варшаўскім гета. Роля чалавека ў гісторыі яскрава асьвятляецца аўтарам у кнігах апавяданьняў “Залаты ліс” і “Нібыта гай”. Але лепей — прачытайце пераклад…

Васіль Сёмуха

Раздзел першы

Адна старая гішпанская кроніка натуе, што ў сярэдзіне верасня тысяча чатырыста восемдзесят пятага года, позна паполудні, у гарадок Віла-Рэал прыехаў вялебны айцец Вялікі інквізітар у атачэнні больш як дзвюх сотняў конных і пешых фамільянтаў, ці, кажучы інакш, дамоўнікаў, служак Святой інквізіцыі, якіх таксама яшчэ называлі Хрыстовай міліцыяй. Вуліцы Віла-Рэал, — дадае скрупулёзны летапісец, — апусцелі, зніклі з іх будкі жыдоўскіх гандляроў, ціха было і ў заезным доме, і ў шынку, а вокны большасці жылых дамоў былі пазачыняныя жалюзі. Гарачыня, дзённы сквар трохі ўжо апаў, але з Сіера Марэны ўсё яшчэ цягнула сухім і асмужлівым ветрам.

Толькі почат, вялікая кавалькада коннікаў з атрадам лучнікаў наперадзе, мінуў Пуэрта дэ Таледа і ўехаў за гарадскія муры — як у цішыні, што запанавала ў горадзе, цяжка загрукаў звон калегіяты Сан-Пэдра, а пасля азваліся званы кляштара Сан-Дамінга, касцёлаў Санта Круз, Санта Марыя ля Бланка і Сан-Томас. Праз хвіліну ў Віла-Рэал ужо грымелі званы ўсіх сабораў, кляштараў і бажніц.

Двое святых братоў, якія ішлі ўнутранай анфіладай кляштара дамініканцаў, спыніліся. Адзін быў ужо ў гадах, каржакаваты, па-мужыцку шырокі ў плячах; другі — зусім яшчэ малады, нізкі і дробны, з цёмным хлапечым тварам.

— Прыехаў, — сказаў брат Матэа.

— Матэа, Матэа! — азваўся брат Дыега. — Калі б я мог маліцца за гэтага чалавека, я прасіў бы ў Бога, каб ён забраў яго ад жывых.

Брат Матэа, схіліўшы галаву, перабіраў ружанец. З далечыні, не заглушаны блізкімі званамі, чуўся высокі і чысты розгук звона загараднай пустэльні сёстраў кармелітак.

— Дыега, — ціха сказаў Матэа, — ты нічога не казаў, а я нічога не чуў.

— Баішся? Ты? А ты думаеш не тое самае?

— Не заўсёды можна гаварыць, што думаеш.

— Ведаю.

— Ты малады і няўрымслівы.

— А ты б мо хацеў, каб я быў як камень?

— Не. Але нават каменне цяпер мае вушы і язык. Не забывайся. Калі ўжо айцец Тарквемада пакінуў каралеўскі двор, каб наведацца ў Віла-Рэал, жудасць будзе…

— О, Матэа, страшнейшага за тое, што я пабачыў, бадай, ужо і няма.

— Не трэба ілюзій, — сказаў брат Матэа, — жудасць не адмета падзей і здарэнняў, а толькі іх вынік.

Дыега гнаў свае думкі.

— Божа вялікі і міласэрны! Вера мая нязменная, непарушная, а сэрца, Матэа, сэрца маё параненае і сумленне скаламучанае. Аднойчы ў Севіллі на квамадэра я бачыў, як гарэлі на вогнішчах адразу сто чалавек. Разам з братамі я спяваў гімн: «Exurge Domine et iudica causam Tuam» і нават праз гэты велізарны хор не мог не чуць енкаў і ляманту тых, што паміралі. А другі раз…

— Маўчы, Дыега. Раны сэрца можна загаіць толькі ў цішыні.

— Няма мне цішыні! Ты сказаў, што не заўсёды можна гаварыць, што думаеш. Што гэта азначае? Не давяраеш мне? Баішся мяне? Ты, мой сябар, мой настаўнік.

Брат Матэа падняў галаву. Дыега стаяў за крок ад яго, збялелы. Ён дрыжаў, вочы ўспыхнулі цёмным бляскам.

— Брат Дыега, калі сумленне працівіцца прызнанай няпраўдзе, тады чалавек павінен баяцца не людзей, а больш за ўсё самога сябе.

— Сябе?

— А ты ведаеш, куды можа завесці супярэчлівасць сумлення? Ці не жахае цябе твой бунт?

— Не! Я не хачу ні жаху, ні спалоху, анічога, што называецца страхам. Я хачу нешта зрабіць.

— Маліся, — сказаў брат Матэа.

Тым часам атрад Хрыстовай міліцыі вузкімі і ўсюды аднолькава апусцелымі вулкамі набліжаўся да калегіяты. Вялікі інквізітар каралеўстваў Кастыліі і Арагона, падрэ Томас Тарквемада, у чорнай царкоўнай сутане, ехаў на белым кардобскім кані, акружаны служкамі, прамы, хоць і быў у гадах. Вочы прыплюшчыў.

Адзін рыцар з