яго няма, a засталіся толькі запісы, успаміны...

Апошні прыклад — Мар'ян Пецюкевіч, кнігу якога «Кара за службу народу» днямі з цікавасцю прачытаў. Тут у яго кара лягчэйшая — ссылка ў Сібір, жыццё нейкім чынам свабоднае. Ёсць яшчэ кніга «У пошуках зачараваных скарбаў», дзе ў яго i допыты, i турма, i лагер. Хочацца прачытаць яе, можа, i ўдасца. A калі чытаў пра ссылку, мне хораша раскрывалася душа яшчэ аднаго, па-свойму значнага чалавека. Думалася i пpa тое, як мала я ведаў пра яго, калі ён пісаў мне з Торуня, здаецца, ужо ў шасцідзесятых, між іншым, паведамляючы i пра смерць старога віленчука архітэктара Стэфана Нарэмбскага, таксама мала вядомага мне пасля нашага знаёмства з ім увосені 1955-га, калі я пісаў пра гэта ў нарысе «Польскі дзённік», а з яго дачкой, мастачкай Барбарай Нарэмбскай-Дэмбскай, пазнаёміўся летам 1964-га на Нарачы, i яна погым прыслала мне манаграфію пра бацькава жыццё i творчасць з прыязным аўтографам вясёлага маэстра.

Столькі пражыўшы, так даўно ўжо займаючыся здаваннем у архівы таго, што бачыцца вартым захавання, дзіўна ўсё-такі, неяк па-асабліваму нязвычна, што трэба вось схадзіць у бібліятэку Акадэміі навук або ў Дзяржаўны архіў літаратуры i мастацтва, каб перачытаць там дзесятак пісьмаў Пецюкевіча ці яшчэ кагосьці, — так усё забылася, толькі сяк-так узнікае зрэдку ў перанасычанай, стомленай памяці, часамі, праўда, i радуючы нейкім «адкрыццём».

* * *

На дачным застоллі гарадская дашкольная лялька Ганначка, хочучы выйсці з-за стала, не папрасілася, а проста шуснула пад яго i вылезла з-пад другога боку, паміж крэсламі, прыпадняўшы светлай галоўкай абрус. I выйшла з веранды на ганак, адкуль, паміж разнаколернымі, высокімі для яе кветкамі, па траве падбегла да зялёна-вялікай надзіманай чарапахі i зноў пасядзела на ёй.

З вясковых рэальных міфаў успомнілася, як на адным вяселлі курдупель-малады таксама не вытрымаў, нырнуў пад стол, толькі па іншай патрэбе...

* * *

Калі тое, Божа наш добры, было, колькі ўсяго перажылося... A ў бабулі Віліты, маёй сястры, на дваццаць з гакам гадоў старэйшай, з саменькага пачатку XX стагоддзя захавалася Евангелле, надрукаванае ў дзве калонкі, па царкоўна-славянскаму i па-руску, ды з гістарычным надпісам выцвілым чарнілам пра тое, што яна, святая кніга, падорана ёй — уяўляю — бойкай, смяшлівай дзяўчынцы, калі па метрыцы, дык Іулите, «за отличные успехи и примерное поведение»...

Ужо даўно гарадскім, рэдкім госцем у сястрыной хаце, я паволі гартаю спрадвечную кнігу, а яна, Віліта, i дагэтуль крыху галасістая ды смяшлівая, успамінае:

— Стары бацюшка ў нашу школку прыехаў. Ён ужо сядзіць за сталом i расказвае нам Божы закон, a Каўбасоў Паўлюк, маленькі, як i ўсе мы тады, увайшоў ca двара ды стаіць, толькі носам раз шмаргануў маўчыць.

— Ну, добрый молодец, — пытаецца бацюшка, — где же ты был?

А той глядзіць на яго анёлачкам дый кажа:

— Сляў!

* * *

Любуючыся, як на телеэкране вытанцоўваюць маладыя самадзейнікі, засмяяўся, успомніўшы Анэцінага Валодзю, дзецюка з суседняй вёскі Чыжыноўцы. Удалы, ахвочы, нястомны скрыпач, на вечарыне папрасіўшы сабе адну толькі полечку, — гарманіст з барабаншчыкам справяцца i адны — ён даў такую завіруху, што пад канец ажно ў крык папрасіўся:

— Хлопцы, спыніце! Ніяк не магу!..

* * *

Трэці дзень хмарна, то дождж, то перапынак, невядома, на колькі, то зноў цярушэнне з застылай хмарнасці. А пачалося такое з двухдзённых вятроў у гарачую сухмень, — яны гэта, як i гаворыцца, нарвалі.

Па малако ў пасёлак хаджу пераможна, амаль заўсёды пасля гэтага, адразу ці пазней, ногі задраныя адлежваю, ці чытаючы, ці так сабе. А слабасць час ад часу адчуваецца, як у Загары гаварылася, «вомарак водзіць», калі ўстанеш пасля даўжэйшага сядзення, так i хочацца абаперціся далоняй аб сцяну, калі яна блізка. I паўзы раблю ў чытанні, працяглыя, як аціханне дажджу, нават заплюшчыўшыся. Hi думак тады, ні пачуццяў нават, здаецца, ні стомы...

Радзім Гаўрылавіч Гарэцкі пісаў пpa бацьку, як ён, на два гады старэйшы за мяне сённяшняга, проста сядзеў у крэсле, сядзеў ды маўчаў. Такі ўсё жыццё энергічны, нагружаны на ўсю моц, без віны вінаваты, нязломны ў сваёй веры...

* * *

Няўжо мы ўсе панараджаліся, жывем дзеля таго, каб паміраць?

Наіўна простае, глыбока страшнае i крыўднае пытанне.

А вечарэе ў зялёным навокал спакойна i светла.

* * *

Яшчэ не пачаты чытаннем, a ўжо прыемна густы ды важкі зместам рукапіс, ці то надрукаваны на машынцы, ці то набраны ў друкарні, i так, i так пададзены акуратна, з'явіўся па законах сну невядома адкуль, неабвержна ўпэўнены, што ён належыць мне, што гэта мой водгук на папярэдні кароткі запіс пра страх i крыўду смерці, водгук разважліва аб'ектыўны, аптымістычна спакойны. I я з тым сваім водгукам згодны, толькі да слоў глыбока страшнае дадаў i крыўднае. А так што ж — адчулася яно тады міжволі, шчыра, такога не прыдумаеш, каб па-сапраўднаму забалела...

Уключыў святло, праверыў час, каля трох, i далей ужо не заснуў.

* * *

Напрадвесні Валодзя Ягоўдзік прынёс мне кнігу-альбом з прыязным аўтографам ад мастака Івана Рэя, прадстаўніка маладзейшага пасляваеннага пакалення заходнікаў i нагаварыў многа пахвальнага пра гэтага сціплага, таленавітага чалавека. Валодзем я перадаў Рэю свае «Сцежкі, дарогі, прастор» i ўступнае прывітанне. Ён пазваніў мне, мы добра пагаварылі, у тым ліку i пра будучую сустрэчу... А тут ён — бачу ў газеце — узяў ды памёр... Чытаючы добрае пра яго, сумна пашкадаваў што нават не пабачыліся, а магло ж быць i яшчэ адно збліжэнне...

* * *

З узгорка — шырокі, далёкі агляд вялікіх прыгарадных могілкаў. Акіян пірамідак, якіх раней было больш, чым крыжоў i крыжоў, якіх з кожным годам усё больш ды больш... Зрэшты, што ix лічыць, хто ix злічыць?.. Неабсяжнасць панурага суму. I цяжкая думка, што безліч смерцяў — гэта не проста зыходы ў нябыт, не бясконцыя змены людскіх пакаленняў але зыходу, змены ў пакутах, — ix незлічоная, неўявімая разнастайнасць...

Помніцца гэты агляд з узгорка, гэтыя думкі з таго асенняга дня, калі мы, групка i родзічаў, i сяброў, чакалі пахавальнікаў да ямы i труны Анатоля Вялюгіна. Здаецца, не запісана яно, хоць i ўспаміналася за сем гадоў неаднойчы...

* * *

«Ну i памрэш, i свету гэтым не абновіш!..»

Раптам успомнілася i такая народная мудрасць, згода з тым, што i было, i будзе.

* * *

Прыязны журналіст даў мне зняты ім з дыктафона тэкст майго ненапісанага выступлення на адкрыцці апошняга, нечарговага з'езда Саюза пісьменнікаў. Запіс з пэўнымі пропускамі, дзе хлопцу дрэнна пачулася, які мне прышлося падцыраваць