Сяргей Грахоўскі ВЫБРАНЫЯ ТВОРЫ Ў ДВУХ ТАМАХ. Том ІІ. Апавяданні і аповесць

Падрыхтаванае на падставе: Сяргей Грахоўскі, Выбраныя творы ў двух тамах. Том 2, Проза, — Мінск: Мастацкая літаратура, 1973. — 400 с.

Copyright © 2013 by Kamunikat.org

АПАВЯДАННІ

ЗЯЛЁНЫ АГЕНЬЧЫК

Я люблю раённыя гарадкі, люблю маленькія ўтульныя гасцініцы з чыстай халаднаватай падлогай і рыпучымі ўсходцамі крутых лесвіц. Люблю зялёныя вуліцы, пранізаныя сонцам, начную цішыню, калі ў вокнах тухнуць агні, а ў гародчыках салодка пахнуць настурцыі і язмін.

Тут многае ўспамінаецца, добра думаецца.

У беленькі раённы гарадок я прыехаў у сярэдзіне лета. Якраз адцвіталі ліпы, пасыпаючы вуліцы дробным просам квецені, гулі і дзынкалі пчолы ў густым вецці прысад і ў пышных кветніках.

За шырокім гасцінцам, абсаджаным разгатымі вербамі, пачынаўся мокры луг, за ім шумела і набягала на бераг, іскрылася на сонцы і сінела ўдалечыні вялікае возера. А наўкол — лясы і лясы. Яны ўзбягалі на ўзгоркі, цягнуліся за небакрай і раставалі ў блакітнай смузе.

Я пасяліўся ў гасцініцы і адразу найшоў да возера. На вузкім пясчаным беразе ляжалі старыя прасмоленыя баркасы і скручаныя водарасці, бераг быў усыпаны дробнымі патрушчанымі ракаўкамі і рыбнаю лускою.

На возеры нікога не было. Недзе далёка-далёка паблісквала мокрае вясло і чарнела хісткая рысачка чоўна; кружыліся і прыпадалі да вады невялічкія азёрныя чайкі ды шумелі і набягалі на бераг хвалі. Я сеў у стары баркас і доўга глядзеў на зіхатлівы азёрны прастор. У ім плылі белыя кучавыя аблокі, гайдалася і драбілася тысячамі прамяністых пырскаў сонца. Вецер пах вадою і смаловым настоем далёкіх і блізкіх бароў. Нікуды не хацелася спяшацца, ні аб чым не хацелася думаць. Так бы сядзець, маўчаць і глядзець на зачараваны азёрны прастор.

Але возера неяк адразу сцямнела. Сонца забегла за хмурынку і знікла зусім. Загусцела пасінелая вада, вецер пагнаў, закучаравіў грабянцы хваль. Я азірнуўся. На гарадок паўзла цёмна-шызая хмара з ружова-серабрыстымі беражкамі. Ніз яе быў размыты, нібы разарваны верхавінамі далёкага бору. Недзе ўжо ішоў дождж. А хмара імкліва напаўзала на гарадок і на возера. Усё наваколле пашарэла, патухлі фарбы і зніклі адценні.

Я выйшаў на пясок і заспяшаўся да гарадка. Зрываліся і шлёпалі па зямлі вялікія кроплі дажджу. Да гасцініцы, відаць, не дабегчы. Хоць бы схавацца пад якую-небудзь страху. Я павярнуў да хатак, што стаялі пад крутою гарою. Толькі цяпер на самым яе версе я ўбачыў стромкі абеліск. Пад дажджом ён здаваўся адзінокім і чорным.

«Колькі партызан і воінаў пахавана ў нашай зямлі,— падумалася мне,— колькі асталося іх тут, на гэтым стромкім кургане. А ў вайсковых рэляцыях пра іх запісана суха і коратка — загінуў пры штурме вышыні N...»

Бліснула маланка. Яна раскалола шыза-малінавую хмару і змейкаю закруцілася над шпілем абеліска. Ударыў і пакаціўся гром, а дождж ужо хвастаў па лапушыстым лісці.

Я прытуліўся да цёплай, пачарнелай ад часу сцяны. Перада мною кацілася з даху іскрыстая і шумная заслона дажджу. Неба расколвалі блакітныя бліскавіцы, ад удараў грому пад нагамі ўгіналася зямля. Я туліўся бліжэй да сцяны, але дождж даставаў мяне і пад страхою.

Нехта пастукаў у шыбіну.

— Не мокніце, заходзьце у хату,— пачуўся жаночы голас.

Я падзякаваў і пабег на ганак. Прайшоў цёмныя сенцы, намацаў дзверы і пастукаўся.

— Заходзьце, калі ласка,— запрасіў той жа мяккі голас.

Я спыніўся ў парозе. З мяне на саматканы палавічок сцякалі цуркі вады. Я ўбачыў невялічкі чысценькі пакой, вазоны на вокнах і на шырокай лаве, бліснуў начышчаны бок самавара.

— Праходзьце, вешайце пінжак каля печы,— сказала гаспадыня. Я толькі цяпер разгледзеў яе: светлыя валасы не то выгаралі, не то пасівелі на скронях; круглы, крышку рыхлы твар свяціўся дабратою і спакоем.

Над самаю страхою пракаціўся гром, аж пад нагамі асела падлога. Я інстынктыўна адсунуўся ад акна.

— Не бойцеся, тут не страшна, навальніцы літуюць нас,— супакоіла мяне гаспадыня, а я нецярпліва пазіраў у акно, чакаючы, калі пройдзе дождж. Толькі цяпер я заўважыў, што хата стаіць каля самае гары, бачыў, як па крутых гліністых схілах бягуць каламутныя ручаіны, зліваючыся ў шырокі паток. З акна быў добра відзён высокі шэры абеліск, і я зноў падумаў пра салдат, пахаваных на гэтым узвышшы.

Каб не маўчаць, я сваю здагадку выказаў гаспадыні.

— Не, гэта магіла доктара,— паправіла жанчына.— Які быў чалавек! — Яна ўздыхнула і памаўчала.

Мне адразу захацелася, каб дождж ішоў даўжэй, а гаспадыня расказвала ўсё, што ведае пра чалавека, пахаванага пад гэтым абеліскам.

І яна расказала.

У першыя гады рэвалюцыі, калі мерзла і галадала Расія, сюды з вялікіх гарадоў прыязджалі незнаёмыя людзі. І гаварылі яны не так, як тутэйшыя, і апрануты былі па-гарадскому, і трымаліся неяк асобна. Былі настаўнікі і каморнікі, адвакаты і ветэрынары. Нават прыехаў дыякан. Маленькі, чорненькі, а як раўне, дык шыбы звіняць і свечкі тухнуць у царкве. Казалі, што быў ён некалі артыстам, спіўся і пайшоў бадзяцца з парафіі ў парафію.

Хто з наезджых прыстроіўся на службу, а хто хадзіў па сёлах, выменьваў гарадскія сукенкі на муку і неяк жыў на дзяшовых харчах. А як стала лягчэй, раз'ехаліся хто куды — ні следу, ні памяці ад іх не асталося.

Не паехаў толькі малады вясёлы доктар. Звалі яго Леанід Андрэевіч. Далі яму пакойчык у былой земскай бальніцы. Толькі назва была, што бальніца: разгароджаны двор зарос палыном і крапівою, дах згніў, печы пазавальваліся, дымілі і не грэлі. Раней тут гаспадарыў стары фельчар, горкі п'яніца і марфініст. Можа і выдумлялі людзі, але казалі, што нейкай кабеце ён паставіў банкі на кажух. Тая думала, што так трэба, і маўчала.

А Леанід Андрэевіч сабраў людзей, пагаварыў з імі, і назаўтра знайшліся і печнікі, і сталяры. З месяц перакладалі печы, перасыпалі ганкі, гарадзілі платы, крылі дах. Жанкі назносілі алею, наварылі пакосту, памалявалі падлогу і вокны, закітавалі шыбы, і бальніца стала як бальніца, жывым цяплом зажыла.

Ад світання да поўначы не выходзіў з яе прыезджы доктар. Ён рабіў аперацыі, прымаў парадзіх і ездзіў на старэнькім веласіпедзе па сёлах да хворых, расказваў, як і ад якое хваробы ратавацца. Людзі паверылі яму і паехалі ў бальніцу німалад адкуль са сваімі немачамі і бядою. У поўнач і на світанні стукаліся ў доктарава акно. А ён, здавалася, толькі і чакае гэтага стуку. Усхопіцца, накіне пацёрты палітончык, выбежыць на ганак з маленькім сакваяжыкам і просіць: «Хутчэй, толькі хутчэй. Доктар не мае права пазніцца». І трасецца ў сялянскіх драбінах ці ў санях у