нашым адважным дзецям-патрыётам, іх мужнасці і бяспрыкладнаму гераізму. Нічога падобнага я дагэтуль не чытаў,— з гэтымі словамі ён дастаў з шуфляды стала рукапіс і падаў мне,— Віншую з удачай!

Я падзякаваў Платону Васільевічу за шчырыя словы ў наш адрас.

Як назваць кнігу

Назаўтра я пайшоў да Янкі Маўра, каб расказаць пра сустрэчу з міністрам асветы. Іван Міхайлавіч уважліва слухаў, а потым сказаў:

— Значыцца, мы не дарэмна стараліся, аддаючы гэтай рабоце свой час, веды, вопыт. Цяпер з упэўненасцю можна сказаць, што кніга атрымалася. I нядрэнная кніга. Такая ж думка не толькі ў міністра, але і ва ўсіх членаў рэдкалегіі. А калектыўная думка — правільная думка. Нам застаецца прыдумаць назву кнігі і на гэтым паставіць кропку.

I мы пачалі думаць пра назву.

— Назва кнігі, што імя для чалавека,— гаварыў Іван Міхайлавіч,— і мы павінны падабраць імя, дастойнае кнігі.

Паколькі і героі, і аўтары ўспамінаў піянеры і школьнікі, то мы і парашылі адштурхнуцца ад гэтага. Перабралі больш за дзесятак розных назваў, але ніводная з іх не задавальняла ні Янку Маўра, ні мяне.

Праз нейкі час, калі здавалася, што мы зайшлі ў тупік, я раптам успомніў лозунг, які бытаваў у час вайны: «Ніколі не забудзем, нікому не даруем!»

— Іван Міхайлавіч, а што, калі з гэтага лозунга ўзяць першую частку: «Ні-ко-лі не забудзем»? Не забудзем таго, што перажылі дзеці, ды і ўсе савецкія людзі, у дні чорнага ліхалецця.

— Сапраўды, добра! — усклікнуў Маўр і выразна паўтарыў: — «Ніколі не забудзем». Лепшага загалоўка нам, бадай, і не прыдумаць. Гэтак мы і назавём наша дзіця.

Каму пісаць прадмову

Як толькі была знойдзена назва кнігі, Янка Маўр з непрыхаваным задавальненнем прамовіў:

— Застаецца здаць рукапіс у выдавецтва, і наша місія скончана.

— А прадмова? — далікатна сказаў я.— Лічу, што такую незвычайную кнігу выдаваць без прадмовы ніяк нельга.

Янка Маўр зацікаўлена зірнуў на мяне.

— Праўда, праўда, нельга. А хто яе напіша?

— Па-мойму, вы рэдактар, вы і павінны гэта зрабіць,— сказаў я і тут жа вылажыў свае меркаванні.— Хто лепш за вас ведае ўсё да драбніцы: як яна стваралася, якія былі цяжкасці, што ўвайшло і што не ўвайшло ў кнігу. Так што вам, як гаворыцца, усе карты ў рукі.

Іван Міхайлавіч насупіў свае густыя пасівелыя бровы і хрыплаватым басам разважна сказаў:

— Усё гэта правілыіа. Але ўсё-такі будзе куды лепей, калі да такой своеасаблівай кнігі, першага вопыту ў нашай дзіцячай літаратуры, прадмову напіша хто-небудзь іншы, больш паважаны, чым я.

— Каго вы маеце на ўвазе? — спытаў я.

— Якуба Коласа,— не задумаўшыся, адказаў Маўр.— Тым больш што ён якраз і благаслаўляў нас на гэтую складаную, але высакародную справу. I дамаўляцца пойдзеш ты.

— А можа... зручней будзе зрабіць гэта вам? А што, калі ён не згодзіцца?

— Тады ўжо давядзецца схадзіць да яго мне самому. Але я ўпэўнены, што ён згодзіцца.

Я ўзяў рукапіс і, не заходзячы дахаты, рушыў да Коласа на кватэру. Канстэнцін Міхайлавіч быў якраз дома. Ён адчыніў мне дзверы, правёў у свой кабінет. Убачыўшы ў маіх руках пакунак, запытаў, што я прынёс.

— Рукапіс кнігі...

— Якой кнігі?

— Памятаеце, у 1946 годзе вы благаслаўлялі нашу рэдакцыю на стварэнне калектыўнай кнігі пра подзвігі беларускіх дзяцей у гады Айчыннай вайны? Памятаеце? Дык вось, кніга гатова. Я прынёс рукапіс і хачу прасіць, каб вы прачыталі яго і заадно напісалі прадмову.

— Ну-ну, пакажы,— зацікавіўся Якуб Колас.

Я падаў рукапіс. Ён узяў яго і пачаў паволі гартаць. Прачытаўшы некалькі загалоўкаў, закрыў яго, паклаў на стол і задуменна сказаў:

— Па загалоўках бачу: патрэбная будзе кніга і... цяжкая. Ды калі гаварыць праўду, пра вайну весела і не напішаш. Асабліва пра такую жудасную, як Вялікая Айчынная.

Канстанцін Міхайлавіч з хвіліну памаўчаў, а потым спытаў, калі трэба напісаць прадмову. Я сказаў, што пажадана як мага хутчэй. Рукапіс адрэдагаваны, і яго неабходна здаваць у выдавецтва.

— Добра, пастараюся не зацягваць,— паабяцаў Якуб Колас.

Я падзякаваў за згоду і развітаўся.

Канстанцін Міхайлавіч стрымаў сваё слова. Дзён праз тры ён сам прывёз прадмову ў рэдакцыю. Вось што пісаў Якуб Колас пра вартасці кнігі «Ніколі не забудзем», пра яе выхаваўчае значэнне, пра яе аўтараў:

«Кніга паказвае велічнасць душы і патрыятызм усяго народа ў цэлым і ў прыватнасці яго гераічных дзяцей, смелых, вынаходлівых, бясстрашных, цвёрдых воляй, мужна пераносячых нечуваныя пакуты, моцных сваёю вераю ў перамогу над ворагам». I далей: «Напісаная нашымі дзецьмі кніга аб вайне павінна стаць здабыткам не толькі чытачоў Савецкай Беларусі,— яна варта таго, каб яе перакласці на мовы іншых народаў Савецкага Саюза».

Лепш, бадай што, і не скажаш.

Кніга выходзіць у свет

Кніга нарэшце была здадзена ў Дзяржаўнае выдавецтва. Варта тут адзначыць, што выдавецтва ўлічыла важнасць і надзённасць гэтай кнігі, дало ёй, як кажуць, «зялёную» вуліцу. I к пачатку навучальнага года кніга «Ніколі не забудзем» з'явілася на прылаўках кнігарань. Алесь Якімовіч, Аляксей Кулакоўскі, Іван Грамовіч, Валянцін Зуб, Цодзік Даўгапольскі, Міхась Даніленка і іншыя пісьменнікі, што прымалі ўдзел у апрацоўцы ўспамінаў дзяцей, падзялялі нашу радасць.

Па прапанове Янкі Маўра мы паслалі кожнаму аўтару экземпляр кнігі з аўтографам — разумелі, што гэтую кнігу яны будуць берагчы і шанаваць як самую дарагую і каштоўную памяць. Кніга ўмомант знікла з прылаўкаў кнігарань. Яе добразычліва сустрэла крытыка — у газетах, у часопісах, з'явіліся станоўчыя рэцэнзіі. Кніга знайшла жывы водгук у сэрцах піянераў і школьнікаў. У школах, дзіцячых бібліятэках, дзіцячых дамах наладжваліся калектыўныя абмеркаванні кнігі з удзелам яе аўтараў.

Шырокая папулярнасць кнігі «Ніколі не забудзем» дала падставу Петрусю Броўку на адным са сходаў беларускіх пісьменнікаў заявіць, што яна стала нашай класікай, настольнай кнігай у шматмільённай арміі чытачоў Савецкай Беларусі.

Пераклад на рускую мову

У канцы 1948 года я выпадкова сустрэўся ў Дзяржаўным выдавецтве Беларусі з ленінградскім пісьменнікам Паўлам Кабзарэўскім. Ён працаваў тады ў Ленінградскім аддзяленні выдавецтва «Дзіцячая літаратура» і займаўся падборам і перакладам на рускую мову лепшых твораў беларускіх пісьменнікаў, у тым ліку і новых кніжак для дзяцей, што выходзілі ў Мінску.

— А ведаеш, «Ніколі не забудзем» — выдатная кніга,— прыязна прамовіў ён і дадаў: — Мы думаем выдаць яе ў Ленінградзе.

— Дзякуй за прыемную навіну! — узрадаваўся я.— I хто будзе перакладаць яе на рускую