Алесь Петрашкевіч Рыцар свабоды

…вечная чэсць і слава мужным…^[1]

Дзейныя асобы

Каліноўскі Кастусь Вікенцій (Яська-гаспадар) — кіраўнік паўстання, 26 гадоў.

Ямант Марыся — яго нявеста, 21 год.

Макрыцкая Ядвіга — яе цётка, 60 гадоў.

Фавелін — урач, 26 гадоў.

Мураўёў Міхаіл Мікалаевіч — генерал-губернатар, 68 гадоў.

Лосеў Аляксандр Міхайлавіч — жандарскі палкоўнік, 45 гадоў.

Шалгуноў Павел Міканоравіч — палкоўнік, 46 гадоў.

Сямёнаў Іван Іванавіч — капітан, 35 гадоў.

Гогель Мікалай Валяр’янавіч — паручнік, 26 гадоў.

Дамейка Аляксандр Фадзеевіч — губернскі маршалак шляхты, 65 гадоў.

Грыгатовіч Марыя — дваранка, хатняя настаўніца, 25 гадоў.

Паліцмайстар — 40 гадоў.

Паляк.

Летувіс.

Салдаты.

Пралог

З глыбіні зацемненай сцэны да рампы шпарка падыходзіць Кастусь Каліноўскі, справа ад яго — Паляк, злева — Летувіс. На Каліноўскім элегантны еўрапейскі касцюм, сам ён моцнага складу, з тварам жорсткім і выразным, валасы кароткія, русыя, зачэсаныя назад.

Аглядае залу, кіўком галавы дае слова Паляку.

Паляк (вымае з нагруднай кішэні паперку, але не столькі чытае з яе, колькі ўсхвалявана ўрачыста цытуе). «Bracia! Królestwo powstało, nasi na każdym miejscu moskali bija! Krew, która za Niemnem się leje, woia nas do broni! Walka więc z najazdem za nasze święte prawą, za naszą wolność i u nas się zbliza! Razem więc i zgodnie, a Bóg nam dopomoże! Boże, zbaw Polską!»

Каліноўскі (перакладае). «Браты! Каралеўства Польскае паўстала — нашы паўсюдна б’юць маскалёў! Кроў, што льецца за Нёманам, кліча нас да зброі! Барацьба з захопнікамі за нашыя святыя правы, за нашу свабоду блізіцца і ў нас! Дык разам і згодна, і Бог нам дапаможа! Божа, збаў Польшчу!» То былі словы звароту Камітэта руху да жыхароў Беларусі і Літвы з заклікам да паўстання. А зараз слова нашаму літоўскаму брату…

Летувіс (чытае з аркуша). «Manifestas wiresnibes linky. Wiresnibe linku (Polszczios) aprejszkia Letuwaj, Gudam, Zemajcziom ir kitom szalim uzujimtom Maskolu ezias prowas:

No szias denos wisi gaspadorej ir kiti giwintojej bet kokios wieros ira walni lig szlektos.

Wiresnibe linku ataduoda gaspadoriam werqiju ir karalaucziznu lig wiekej be iszsipirkimu ir mokestu, tu uemi, kuriu lig sziol turejo, e wisu paredku wiresnibes Maskolo nekina, bo szioj zeme Linku, e ne Maskolo.

Dabargi gaspadorej atliki ponajs szios ïemes pawidni ju gint no Maskolo». (Перадае Маніфест Каліноўскаму.)

Каліноўскі (вельмі ўрачыста). «Маніфест часовага ўрада Літвы і Беларусі. Часовы правінцыяльны ўрад у Літве і на Беларусі ад імя польскага Нацыянальнага ўрада абвяшчае наступнае:

1. З сённяшняга дня ўсе сяляне і іншыя жыхары, якога б яны ні былі паходжання і веры, з’яўляюцца свабоднымі, як старапольская шляхта.

2. Польскі Нацыянальны ўрад аддае аселым сялянам, панскім і скарбовым, на вечныя часы ў поўнае ўладанне без чыншу і выкупаў тую зямлю, якую яны мелі да гэтага часу, а ўсе распараджэнні маскоўскага ўрада адмяняе, таму што гэта зямля нашая, а не маскоўская.

3. За гэта сяляне павінны, як шляхта, бараніць край, грамадзянамі якога з’яўляюцца з сённяшняга дня.

4. Парабкі ж, адстаўныя салдаты і ўсе неаселыя, якія толькі пойдуць бараніць польскі і беларуска-літоўскі край ад маскалёў, атрымаюць самі ці іх сем’і ва ўзнагароду надзел зямлі сама меней у тры маргі.

5. Польскі ўрад узнагародзіць грамадзянаў за панесеныя імі ахвяры з нацыянальных фондаў.

6. Калі хто не будзе паслухмяным гэтаму Маніфесту, ці ён пан, селянін, чыноўнік або хто іншы, будзе пакараны паводле польскіх ваенных законаў.

Дадзена ў Вільні дня 1 лютага 1863 года». (Бярэ і паднімае руку Паляка і Летувіса.) За нашу і вашу свабоду!

Сцэна зацямняецца і зноў асвятляецца. З яе глыбіні да рампы падыходзяць Мураўёў і Дамейка, а за імі Паліцмайстар. Мураўёў у генеральскім мундзіры пры залатых эпалетах, крыжах і зорках, з блакітнай шырокай стужкай цераз плячо. Выгляд яго агідны, пачварны. Не выпадкова ж сучаснікі называлі яго «курносым ярыгой». Што да Дамейкі, то ён сваёй худобай, доўгімі і тонкімі вусамі, чорным фракам з фалдамі і нейкай пастаяннай прыгнутасцю ў паставе нагадвае прусака.

Мураўёў (забраўшы ў Паліцмайстара папку з паперамі, да залы). Господа! Многоуважаемое дворянское собрание! (Чытае.) «Собственной, его императорского величества Александра II, рукою написанный рескрипт!

По случаю возникших в последнее время в Царстве Польском беспорядков, угрожающих сопредельным с оным губерниям вверенного вам (то есть мне) края, если бы и в сих губерниях появились вооружённые шайки мятежников, мы признаем нужным временно облечь вас (то есть меня) особою властью, присвоенную командору отдельного корпуса в военное время, и уполномочить вас употреблять в этом случае следующие чрезвычайные меры:

1. Из числа лиц, взятых с оружием в руках при сопротивлении воинской силе и гражданским властям или при нападении на воинских чинов и мирных жителей, немедленно предавать военному суду предводителей и главных зачинщиков по полевому уголовному уложению, с тем, чтобы приговоры судов… приводились в исполнение на местах преступления.

2. Для определения степени виновности остальных за тем лиц, как и взятых с оружием в руках, так и изобличённых в содействии мятежникам доставлением оружия, способов продовольствования или укрывательством виновных, учреждать, по предварительному разбору которых, согласно утверждению вашему, лиц, более виновных, предавать военному суду по нолевому уголовному уложению, а остальных подвергать административным взысканиям по вашему (то бишь моему) усмотрению; приговоры же военно-судных комиссий по делам сего рода представлять на окончательную вашу конфирмацию.

3. Если в числе мятежников окажутся эмиссары, прибывшие с целью возбуждения и распространения возмущения, то поступить с ними на основании вышеизложенных правил, то есть предавать полевому военному суду, и приговоры военно-судных комиссий… приводить немедленно в исполнение.

4. В тех случаях, когда будут назначены отдельные отряды для действия против значительных шаек мятежников, по ближайшему вашему соображению, те же права относительно… приведения в исполнение приговоров, какие предоставляются военным губернаторам и дивизионным начальникам.

Независимо от всех означенных распоряжений предоставляем вам принять все те меры, которые вы (то бишь я) по местным обстоятельствам признаете необходимыми к охранению спокойствия во вверенном вам крае».

Раздаецца гром апладысментаў, воклічы: «Слава императору!», «Многая лета государю!», «Смерть мятежникам!»…

(Падняўшы руку.) Спаси Бог, господа! А теперь слово имеет глубокоуважаемый ваш предводитель… (Словы патанаюць у авацыях.)

Дамейка (раскрывае прыгожа аформленую скураную папку