сваіх”. З некаторымі аўтарамі я была асабіста знаёмая. Франук Грышкевіч быў апошнім дырэктарам Віленскай Беларускай гімназіі, у якой я вучылася і выкладаў у нас беларускую літаратуру. Ён быў таленавіты педагог, выдатны аратар і публіцыст, вельмі сціплы і талерантны чалавек.

Станіслаў Грынкевіч паходзіў з сям’і, якая мела сувязі з сям’ёй маёй маці. Старэйшы брат Станіслава — святар Грынкевіч — быў апекуном Гарадзенскага гуртка беларускай моладзі, у які ўваходзіла і Людвіка Сівіцкая (Зоська Верас), тады яшчэ вучаніца гімназіі. А малодшая сястра Юзэфа выхоўвалася ў фальварку дзеда Зоські Верас — Людвіка Садоўскага. Яна выйшла замуж за паляка Фалькоўскага і страціла ўсякія сувязі з беларусамі. Але яе сын Генрых Фалькоўскі, які жыў у Варшаве, прыязджаў некалькі разоў у Вільню, наведваў Зоську Верас і нас з Лявонам, цікавіўся беларускімі справамі. Апрача таго родная цётка маёй маці Антаніна Садоўская была выхавацелькай дзяцей Станіслава Грынкевіча, жыла з імі ў Харошчы, а пасля і ў Вільні.

У Вашым кароценькім нарысе жыцця д-ра Грынкевіча ёсць пару недакладнасцей: 1. У Вільні ніколі не было медыцынскага універсітэта, а толькі медыцынскі факультэт пры універсітэце С. Баторыя. 2. Д-р Грынкевіч не мог пераехаць у Вільню ў 1927 годзе, бо да 1935 (як Вы самі пішаце) працаваў у Харошчы.

Яго дом у Ерузалімцы, цяпер гэта ўжо горад Вільня, я добра помню, бо бывала там шмат разоў. Драўляны дом з мансардай, на мансардзе былі пакоі дзяцей (Вітаўта, Вольгі, Ганны і Багдана), быў сад і агарод. Цяпер гэтага дома ўжо няма.

Дома гаварылі па-польску. Дзіўна, што такі шчыры беларус як д-р Грынкевіч нават не стараўся навучыць сваіх дзяцей гаварыць на яго роднай мове. Але, відаць, галавой сям’і была яго жонка.

У кніжцы вельмі цікавая публіцыстыка д-ра Грынкевіча, ясна, але далёка не ўсе і вершы Ф. Грышкевіча і Ул. Казлоўшчыка... Гэта першае сапраўднае вяртанне да сваіх...Дзякуй Вам за гэта”.

У Вільні да сённяшняга дня, дзякаваць Богу, жыве яшчэ адзін шчыры беларус Андрэй Чэмер (памёр у 2007 годзе – С.Ч.). Ён выдаў ужо восем сваіх кніг, апошняя з іх выйшла нядаўна і называецца „Партрэты”. Яе склалі гістарычна-біяграфічныя нарысы, апавяданні, лірыка, фальклор і шмат фотаздымкаў. Андрэй Чэмер прыслаў мне ў Слонім свае „Партрэты”. Уважліва іх прачытаўшы, я знайшоў радкі-ўспаміны і пра Станіслава Грынкевіча. Аўтар кнігі піша: „Пазнаёміліся мы з Грынкевічам у Познані, старажытным польскім горадзе, які пад доўгім нямецкім панаваннем здабыў (зрэшты — нядрэнныя) рысы нямецкага выгляду. Строга забудаваныя вуліцы і дамы, акуратныя і чыстыя агароды, паркі і скверы, чысціня і акуратнасць адразу кідаліся ў вочы кожнаму, прыбыламу сюды з Усходу.

У вялізным (у цэнтры гораду) „Коллегіюм Мэдыкум”, з характарыстычным выглядам і круглым зялёным дахам, працаваў асістэнт гэтага ж універсітэта — Станіслаў Грынкевіч. Не сказаць, што ўсе, але многія працаўнікі факультэта ведалі, што гэта беларус. Аднак нават у шавіністычным асяроддзі тагачаснага польскага акружэння, ніхто не меў да Грынкевіча ніякіх прычын да зачэпак ці сваркі. Ён належаў да такіх, якіх немагчыма было не любіць, альбо прынамсі шанаваць, шчыра паважаць.

І я, маючы сярод медыкаў-студэнтаў нямала добрых сяброў, непазбежна мусіў сустрэцца з Грынкевічам. Гэта адбылося ўжо на першым курсе мае навукі.

Бадай, пасля першага знаёмства я атрымаў запросіны наведаць яго дома. Паколькі ў Познані вельмі мала было беларускіх студэнтаў (П. Русецкі з-пад Міра, Васіль Івашка з Гродзеншчыны, Валя Тычына з Наваградскай гімназіі і яшчэ двое ці трое землякоў), я шчыра ўсцешыўся гэтымі запросінамі і ці не ў першую нядзельку з’явіўся, калі не мылюся — на Ежыцах (такі квартал горада), дзе жыла сямейка Станіслава.

Яго спадарожніца была сімпатычнай палячкай, калі не сказаць абаяльнай і гасціннай. Хоць у іх было ўжо двое дзяцей (хлапчукоў), пані Ядвіга заставалася прыгожай і вельмі павабнай маладзіцай. Калі ня мылюся — стаматолагам. Мы разгаварыліся, а гаспадыня цудоўна размаўляла па-беларуску, пазналіся бліжэй і зайшлі, пасля смачнага абеду, у суседні пакой. Гаспадар пахваліўся сваімі сынамі, з якіх яшчэ ніводзін не хадзіў у школу.

Яны нават спяваць умеюць! — дабавіў з задавальненнем бацька. — Не верыце? — звярнуўся да мяне, заўважыўшы мой сумніўны выраз твару. — А ну, Ядвіся, заакампануй ім што-небудзь...

Зграбная, чароўная гаспадыня не стала аднеквацца і падышла да піяніна. К майму вялікаму здзіўленню, пры дасканалым акампанеменце (я гэта як музыкант, хоць дамарослы, гаварыў смела) хлопчыкі чотка і зладжана заспявалі на два галасы... „Не пагаснуць зоркі ў небе” — наш прыняты ў тыя часы нацыянальны гімн!

Выходзячы з гэтага гасціннага, стаўшага родным для мяне дому, я быў упэўнены, што гэтае сяброўства будзе для мяне вечным. І не памыліўся.

Пакуль я вучыўся, а гэта трывала чатыры „з гакам” гады, амаль кожны тыдзень наведваў стаўшых роднымі мне Грынкевічаў. У нашых ажыўленых гутарках не было сакрэтаў. Ні яны, ні тым больш я, нават маленькага „каменьчыка” за пазухай не мелі. Абменьваліся думкамі і меркаваннямі без задумы і стрыманасці, робячы амаль заўсёды згодныя вывады. Распачатая ў першыя дні познанскіх кантактаў дружба не пахіснулася ні на сантыметр ва ўсе наступныя гады”.

Віленскія дапаўненні Галіны Войцік і Андрэя Чэмера да біяграфіі Станіслава Грынкевіча раскрываюць новыя факты з жыцця гэтага таленавітага чалавека. Пошукі звестак пра яго працягваюцца.

2001

Якаў Бранштэйн

Пра Якава Бранштэйна ў пасляваенны час нашы пісьменнікі стараліся не згадваць. Трохі напісаў пра яго Міхась Лынькоў у 1962 годзе. Вось бадай і ўсё. Больш добрага слоўца ў адрас Якава Бранштэйна я не чытаў і не чуў. А калі пра яго і ўспаміналі, дык толькі ў сувязі з рэпрэсіямі, у хвалю якіх трапіў і гэты яўрэйскі пісьменнік.

На днях пазваніў Міхасю Казлоўскаму — гісторыку беларускай літаратуры і заўзятаму бібліяфілу ў Маладзечна. “Што ты ведаеш пра Якава Бранштэйна?” — запытаўся ў сябра. “Ведаю толькі тое, — сказаў Міхась, — што Бранштэйн быў “праваю рукою” Лукаша Бэндэ. Але калі Лукаш Бэндэ быў вельмі кволым і малаадукаваным літаратарам-сталіністам, дык Якаў Бранштэйн, наадварот, добра ведаў літаратуру, пісьменнікаў, прафесійна займаўся літаратуразнаўствам і пісаў файныя даносы ў НКВД на творчую інтэлігенцыю”.

Усё гэта так. Пацвярджэннем сказанага могуць служыць ўспаміны Юркі Віцьбіча, змешчаныя ў “Беларускай мэмуарыстыцы на эміграцыі” (укладальнік Лявон Юрэвіч, Нью-Ёрк, 1999. С.138-139): “Савецкая ўлада мела на мэце зьнішчыць нашую нацыянальную інтэлігенцыю. Адзін за адным зьнікалі за турэмнай брамай